جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از بیداری فکری و علمی جوامع اسلامی در حدود دو قرن اخیر، عده‌ای از روشنفکران و اندیشمندان مسلمان و حتی رهبران دینی که با موج عظیم سیانتیسم و پیشرفت علوم در جهان غرب مواجه شده بودند، تلاش‌های اصلاحی فراوانی را برای تطبیق و هماهنگ نمودن آموزه‌ها وفرهنگ اسلامی با تمدن نوین علمی غرب انجام دادند. به جهت سطح بهره مندی اصلاحگران و تجددخواهان از عقائد اصیل اسلامی و چگونگی تأثیرپذیری و انفعال آنها در مقابل افکار علمی جدید که از شدت و ضعف برخوردار بود، دو طیف متفاوت شکل گرفت. یک طیف تجددخواهان افراط گرا بودند کهبا خود باختگی و علم زدگی وغفلت از مبانی اومانیستی و لیبرالیستی جهان غرب بعد از رنسانس علمی، گرایش غالب و راهبرد تعارض و تمایز علم ودین به معنای رایج آن در حوزه غرب یهودی-مسیحی را برجسته نمودند، وطیف دیگر در برخورد با پدیده علم وتکنولوژی نوین تلاش کردند راه میانه بین علم ودین بیابند، که جوامع اسلامی هم از ثمرات علوم تجربی و پیشرفت‌های جهان مدرن بهره مند گردد، وهم ازتمدن و فرهنگ و اخلاق علم زده و اومانیستی تفکرفلسفی غرب در امان باشند، این دوگروه با ساده پردازیهای مصلحت اندیشانه وشتاب زدگی درپذیرش برخی مبانی علمی وسطحی نگری دراصول دینی، گروهی بسوی انفعال و از خود بیگانگی و گروهی بسوی تساهل و تسامع دینی وچشم پوشی از برخی اصول اسلامی گام برداشتند. این مقاله در صدد بررسی انتقادی دیدگاه برخی از روشنفکران و اندیشمندان این دو طیف با روش تحلیلی -توصیفی و منابع در دسترس کتابخانه‌ای می‌باشد.

دین اسلام با تأکید بر جایگاه بنیادین عقل در فرآیند معرفت‌شناسی دینی، همواره مسیر تمدن‌سازی و پیشرفت را ترسیم نموده است. در این منظومه فکری، نسبت سنجی عقل و دین از جمله چالش‌برانگیزترین مباحث بوده که طیفی از آراء را شامل می‌شود؛ از نفی کامل هرگونه ارتباط تا اعتقاد به رابطه‌ای تکاملی و ذاتی. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-تاریخی نشان می‌دهد که اوج گیری تمدن اسلامی مرهون چهار رکن اساسی بوده است: نخست، تکیه بر قرآن و سنت به‌عنوان چارچوب هویت‌ساز؛ دوم، پذیرش عقل به‌مثابه ابزاری معتبر در فهم دین؛ سوم، بنیان‌گذاری ایمان بر استدلال‌های عقلانی؛ و چهارم، نقد و بازخوانی میراث فکری اسلام. بررسی داده‌های تاریخی مؤید آن است که در دوره‌های طلایی تمدن اسلامی، تعامل سازنده عقل و دین به هماهنگی یافته‌های علمی با تعالیم وحیانی و گسترش فضای گفت و گو منجر شده بود. در این میان، نظام اجتهاد پویا به‌عنوان مکانیسمی کارآمد، انعطاف شریعت در برابر تحولات زمانی را ممکن ساخته بود. یافته‌های این مطالعه که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، گویای آن است که بازتولید این الگوی تعاملی در دوران معاصر می‌تواند سنگ بنای تمدنی نوین باشد که از سویی به مبانی اصیل اسلامی وفادار است و از سوی دیگر، توان پاسخگویی به چالش‌های پیچیده جهان امروز را دارا می‌باشد. این مسیر، احیای عقلانیت دینی را به‌عنوان پیش‌شرط ضروری هرگونه نوزایی تمدنی در جهان اسلام معرفی می‌کند.

هر ساختاری در اندیشه‌ورزی، تابع تعقل و منطقی است که مهم‌ترین نمود آن، پایبندی به مبنای طرح‌شده در آن ساختار و تطبیق محتوای ارائه با آن است. ازاین‌رو می‌توان ادعا کرد اساسی‌ترین تفاوت منظومه فکری آیت­الله خامنه­ای با سایر اندیشه‌ورزان حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و تمدنی، همین رعایت الزام به مبنای طرح‌شده است؛ چراکه تمدن سامانه‌ای پیچیده از باورها، ارزش‌ها و ساختارهای فکری به‌صورت نظام‌مند است و پایبندی به آن‌ها است که موجب شکل‌گیری، هویت و دوام آن می‌شود. سؤال این است که چه ویژگی‌هایی در منظومه فکری ایشان باعث شده تا تحلیل تاریخی-تمدنی او، برخلاف سایر شیوه‌های فکری، از انسجام و کارآمدی بیشتری برخوردار باشد؟ آنچه در کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» و نحوه طبقه‌بندی از ادوار امامان دیده می‌شود، همان تفکری است که در سایر رویکردهای ایشان نیز مشاهده می‌شود: رویکردی کل‌گرا، هدفمند و مبتنی بر رعایت الزامات مبنای طرح‌شده. معظم‌له با این معیار، علاوه بر اینکه خط بطلانی بر پراکندگی عملکرد امامان می‌کشد، الگویی عملی از روش و منش هدایتگری برای فرد و جامعه در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. این پژوهش با اتخاذ رویکردی توصیفی-تحلیلی کوشیده است افزون بر معرفی اصل دوره‌بندی ادوار امامان (ع) که بابی مهم در فهم و تحلیل‌های بعدی است، ده ویژگی کلیدی این دوره‌بندی در کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» را که به‌نوعی گویای کارآمدی آن است، شناسایی، تبیین و با مبانی فکری نویسنده تطبیق دهد. می‌توان ادعا کرد انسجام و عدم تناقض در مبنا و بنا یا همان تحلیل و عملکرد دوران معصومین (ع) در نگاه صاحب اندیشه، یکی از کارآمدی‌های این دوره‌بندی است.

در میان شهرها و ولایات ایران اسلامی، قزوین به عنوان یکی از پیشینه‌دارترین مراکز فرهنگی و تمدنی ایران محسوب می‌شد که در دوره اسلامی قدرت‌های حکومتگر بر آن‌جا از حیث سیاسی و مذهبی تنوعات متناوبی داشته‌‌ و از لحاظ جایگاه میان‌راهی و موقعیت جغرافیایی نیز دارای اهمیت ویژه‌ای بوده‌است؛ چنان‌که از سده نخست هجری، حضور گسترده مرزداران، عالمان و زاهدان در کنار رونق مکاتب حدیث، فقه و فلسفه به شکل‌گیری نخستین نهادهای آموزشی در این شهر انجامیده‌اسست. در واقع دیرینگی، دوام، استمرار و پویایی این نهادها حاصل وضع خاص جغرافیایی، سیاسی و بالمآل فرهنگی آن است. نویسندگان در این پژوهش، با آگاهی از محدودیت در داده‌های تاریخی، درصددند مؤسسات و نهادهای علمی و فرهنگی قزوین را از آغاز دوره اسلامی تا ایلخانان مغول بررسی کنند و بدین پرسش پاسخ دهند که این نهادها از لحاظ نوع، ماهیت و کارکرد، چه تحوالاتی را پشت سر گذاشته‌اند. یافته‌های این پژوهش توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد قزوین در این دوره طولانی به‌واسطه وجود موسساتی آموزشی، چون مساجد، مدارس، خانقاه‌ها، کتابخانه‌ها و رواج و روایی آموزش علوم عمدتاً دینی از جمله قرآن، حدیث، فقه و مقدمات آن‌ها، از پایگاه‌های مهم دانش‌های ادبی و اسلامی محسوب می‌شده و از این رو مقصد بسیاری از عالمان و جویندگان علوم بوده‌است. همچنین نقش برجسته خاندان‌های منتفذی چون دبیران و رافعان درخور توجه ‌است که در گسترش و رونق دانش و توسعه نهادهای علمی و آموزشی سهم بسزا داشتند.

کتاب «تاریخ» خلیفه بن خیاط به‌عنوان یکی از نخستین نمونه‌های تاریخ‌نگاری عمومی در سنت اسلامی، واجد ارزشی دوگانه است؛ از یک‌سو سندی تاریخی در ثبت تحولات سیاسی و اجتماعی صدر اسلام و از سوی دیگر نمونه‌ای روش‌مند از تلفیق سنت حدیثی با تاریخ‌نگاری نگارشی. این پژوهش با رویکردی تحلیلی به واکاوی دقیق منابع و مآخذی می‌پردازد که خلیفه بن خیاط در تدوین اثر خود بدان‌ها تکیه داشته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که وی با بهره‌گیری از طیف متنوعی از راویان حدیث، مورخان هم‌عصر، آثار مکتوب پیشین نظیر سیره، مغازی و انساب و نیز با التزام به نقل زنجیره‌ای و ساختار سال‌شمارانه توانسته است روایاتی مستند، منسجم و قابل اتکا ارائه کند. تحلیل آماری ساختار روایت‌ها و جغرافیای راویان، وابستگی چشم‌گیر او به حوزه‌های علمی بصره و کوفه را آشکار می‌سازد. این مقاله با برجسته‌سازی جایگاه خلیفه بن خیاط در زنجیره تحول تاریخ‌نگاری اسلامی نشان می‌دهد که اثر وی نه‌فقط منبعی کهن بلکه الگویی روشمند برای مورخان نسل‌های بعدی است. خلیفه در این اثر از گونه‌های مختلف منابع از جمله روایت‌های شفاهی برای غنای محتوایی بهره برده است اما بررسی آماری نشان می‌دهد تکیه او بر تک‌نگاری‌ها و منابع مکتوب چون سیره و مغازیِ اواخر قرن اول و دوم هجری بیش از استفاده‌اش از تاریخ شفاهی بوده است.

حاج محمدکریم­خان کرمانی (1225-1288هـ.ق)، مؤسّس فرقه شیخیهء کرمان را بیشتر به سبب آثار و رسالات فراوانش در موضوعات حکمت، اصول، عقایدِ شیخیه، پاسخ به مخالفان شیخیه و حدیث و تفسیر می‌شناسند؛ اما جالب توجه آن است که از وی رسالاتی نیز در باب علومی همچون طب، نجوم، ریاضیات و به ویژه صوت، نور و شیمی بر جای مانده است. از این میان، کتاب «ضیاء البصائر فی علم المرایا و المناظر»، که در یک مقدمه، سه مقاله (فصل) و یک خاتمه نگارش شده؛ کمتر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. از همین رو نوشتار حاضر بر آن است تا با بهره‌گیری از روش پژوهش تاریخی با رویکرد توصیفی- تحلیلی، ابتدا به معرفی حاج محمدکریم­خان کرمانی و آثار وی پرداخته و سپس بدین پرسش پاسخ دهد که حاج محمدکریم­خان در کتاب «ضیاء البصائر فی علم المرایا و المناظر» چه رویکردی نسبت به مباحث نورشناسی داشته و این رویکرد چه نتایجی را رقم زده است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که کرمانی از یکسو همچون برخی از عالمانِ این حوزه، به نوعی تقدیرگرایی و تاثیر خداوند بر تشکیل نور، اعتقاد دارد اما از سویی دیگر با انجام برخی آزمایش­ها و با ترسیم برخی از اَشکال هندسی در باب کیفیت درک نور و انعکاس تصاویرِ اجسام و... کوشیده است به تشریح بخش‌های مختلف چشم پرداخته و دربارهء چگونگی رویت اجسام در چشم، نظرات مختلفی را بیان دارد. وی با کمک ابزاری همچون دوربین و انواع آینه­ها و عدسی­ها به ارائه مطالبی در باب ارتباط نور و سایه و همچنین چگونگی ایجاد قوس و قزح (رنگین­ کمان) پرداخته است.