جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به تحلیل گونه­شناختی جریان اصلاح در مصر قرن بیستم، با تمرکز بر ملی­گرایی لیبرال در بازه­ی زمانی ۱۸۸۲م تا ۱۹۵۲م می­پردازد. ملی­گرایی مصری پاسخی به استعمار بریتانیا، فروپاشی خلافت عثمانی و تلاش برای بازتعریف هویت جمعی در فضای پسااستعماری بود. این جنبش ابتدا با هدف مقابله با سلطه­ی خارجی و احیای حاکمیت ملی آغاز شد، ولی به مرور به محور بسیج نیروهای اجتماعی و سیاسی در جهت اصلاح تبدیل گردید. این نوشتار با بهره­گیری از روش تاریخی- تحلیلی و تحلیل گفتمان، عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر رشد و افول این جنبش، نقش شخصیت­های کلیدی مانند مصطفی کامل، سعد زغلول و احمد لطفی السید و تأثیر نهادهایی مانند مطبوعات، احزاب سیاسی و دانشگاه ملی مصر را بررسی می­کند. یافته­های پژوهش نشان می­دهد ملی­­گرایی مصری با وجود دستیابی به استقلال رسمی در ۱۹۲۲م، به دلیل ناتوانی در پاسخگویی به مطالبات اقتصادی- اجتماعی، شکاف بین نخبگان و توده­ها و باقی ماندن ساختارهای استعماری، نتوانست به طور کامل به آرمان­های خود دست یابد. افول این جریان در دو دهه­ی ۱۹۴۰م و ۱۹۵۰م، زمینه را برای ظهور جنبش­های رادیکال مانند اخوان­المسلمین و افسران آزاد فراهم کرد. این پژوهش با اتکا به چارچوب نظری جوامع تصوری (اندرسون)، اختراع سنت­ها (هابسبام) و نظریه­ی پسااستعماری (سعید)، تعامل پیچیده بین بازسازی هویت ملی، محدودیت­های سیاسی- اقتصادی و میراث استعمار را تبیین خواهد کرد.

بی­تردید، یکی از آرمان­های انقلاب اسلامی، دستیابی به آزادی و متفرعات آن بود. این آرمان، که سهم در خور ‌توجهی در شعارهای این انقلاب داشت، بیشتر به وضعیتی سلبی اشاره می‌نمود که در آن استبداد و وابستگی به قدرت‌های بیگانه از میان رفته باشد. با این حال، آنچه به ‌تدریج در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اهمیت یافت، جنبه‌های ایجابی آزادی بود که تصویر روشنی از آن وجود نداشت. مهم‌ترین پرسش‌های فراروی انقلابیون عبارت بود از: آزادی در ذیل حکومت اسلامی چه مفهومی می‌یابد و سرنوشت متفرعات آن، مانند آزادی عقیده و بیان چه می‌شود؟ محدودیت‌ها و موانع آن، چه تمایزی با عرف جهانی دارد؟ و بالاخره اینکه الگوی این حکومت در ترسیم «وضعیتی آزاد» چیست؟ انقلابیونی که نه تجربه­ی زیستن در حکومت دینی داشتند و نه علاقه‌مند به تکرار مدنیت جدید در تجربه­ی جدید خود در حکومت دینی بودند. این نوشتار با استفاده از تمایز میان روشناسانه مفهوم» Concept و «برداشت» Conception تلاش می­کند به این گونه پرسش­ها از منظر فقهای نوگرای شیعی پاسخ روشنی دهد و برداشت آنان از آزادی را تبیین نماید. میرازی نائینی، امام خمینی و آیت­الله جوادی آملی، جزو فقیهانی هستند که با درکی نو از مفاهیم سیاسی در دوره­ی جدید، از فقهای سنتی جدا و روایت دقیق­تری از مفهوم آزادی دارند. بی­تردید، تبیین نگرش فقهی به آزادی به دلیل بافت فقهی حکومت دینی در ایران اهمیت بسیاری دارد و می­تواند در ترسیم قوانین و سیاست­های مربوط به آزادی­های سیاسی و اجتماعی تأثیر بسزایی گذارد.

مسئله­ی عدالت سیاسی، یکی از مباحث بنیادین در نظریه‌پردازی سیاسی اسلام برشمرده می­شود که در جهان اسلام از منظر سه جریان اصلی، یعنی سلفی، تجددگرا و نواندیش اسلامی، تفاسیر متنوعی یافته است. این تنوع در تفسیر عدالت، به تفاوت در مبانی فکری، اصول حکمرانی و پاسخ به مقتضیات زمانه بازمی‌گردد. این مقاله با بهره‌گیری از روش مقایسه­ای، به تحلیل جریان‌های عدالت سیاسی در جهان اسلام می‌پردازد. در این پژوهش، مبانی نظری، اصول عدالت و ساختار حکمرانی سه جریان عمده مورد بررسی قرار گرفته است تا نقاط افتراق و اشتراک آنها در تفسیر عدالت سیاسی آشکار شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که جریان سلفی با تمرکز بر اجرای مطلق شریعت، رویکردی ایستا دارد و در برابر تغییرات اجتماعی مقاومت می‌کند. جریان تجددگرا با تأکید بر مفاهیمی مانند دموکراسی و حقوق بشر، عدالت را براساس معیارهای مدرن تفسیر می‌کند ولی گسست آن از شریعت، هماهنگ با نیازهای جهان اسلام نیست. در مقابل، جریان نواندیش اسلامی با تلفیق آموزه‌های الهی و مقتضیات عقلانی و اجتماعی، رویکردی جامع ارائه می‌دهد که مردم‌سالاری دینی را الگویی برجسته برای تحقق عدالت سیاسی در جوامع اسلامی معرفی می‌کند. این پژوهش، برتری جریان نواندیش اسلامی را در تطبیق با نیازهای معاصر و حفظ ارزش‌های دینی نشان می‌دهد.

اسلام در عصر کنونی با پیشینه­ی تمدنی چندین هزار ساله، همچنان تأثیرگذاری فرهنگی و تمدنی خود را جوامع مسلمان و غیرمسلمان دارد. برای دوران جدید تمدن اسلامی نمی­توان الگوی واحد و سراسری را بر سرتاسر سرزمین­های اسلامی قائل شد؛ از این رو، کشورهای تأثیرگذار جهان اسلام هر کدام متناسب با پیشینه­ی تاریخی و ظرفیت­­های سیاسی و اجتماعی خود الگویی در رویکرد تمدن اسلامی خود گرفته­اند. مالزی از کشورهای مسلمان جنوب شرق آسیا، الگوی تمدنی خود را با عنوان «اسلام حضاری» در سده­ی اخیر مدنظر قرار داده است. در این پژوهش، به دنبال پاسخگویی به این پرسش هستیم که اسلام تمدنی در مالزی از چه شاخصه­ها و ویژگی­هایی برخوردار است. براساس این، پژوهش حاضر با تکیه بر مطالعات کتابخانه­ای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی به مسئله مزبور خواهد پرداخت. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که در مالزی، مسلمانان و پیروان ادیان دیگر با یکدیگر زندگی مسالمت­آمیز دارند و مالایی­ها، که ساکنان اصلی این سرزمین هستند، نسبت به اسلام قرابت و همگرایی فرهنگی و اجتماعی دارند. اسلام حضاری مالزی مبتنی بر همین رویه، توانسته است اصول تمدن اسلامی خود را در مسائل گوناگون همچون ایمان الهی، توسعه، توان دفاعی، احترام به محیط زیست، توجه به حقوق اقلیت­ها و زنان، توجه به علم و کیفیت زندگی مردم پی­ریزی کند و الگویی تمدنی جدید اسلامی را خود عرضه نماید.

مقاله حاضر به معرفی جریان اعتزال‌نو و تحلیل مبانی فکری آن می‌پردازد. اعتزال‌نو، که قلمرو جغرافیایی آن جهان عرب از جمله مصر، همچنین شبه قاره و حتی ایران را شامل می‌شود، در یک نگاه کلی به متقدم و متأخر قابل تقسیم است. شخصیت‌های برجسته‌ای چون سید‌‌جمال‌الدین اسدآبادی، محمد عبده، ابن‌عاشور، سیدقطب به عنوان مهمترین نمایندگان نومعتزله متقدم، همچنان بر حفظ اصول اسلامی تأکید دارند و به بازنگری در تفسیر متون دینی بر اساس عقل و زمانه پرداخته‌اند و امثال امین الخولی، نصرحامد ابوزید، محمد ارکون، حسن حنفی و عبدالکریم سروش و بسیاری دیگر از روشنفکران دینی، به عنوان برخی از مهمترین شخصیت‌های نومعتزله متأخر، با استفاده از عقل خود‌بنیاد غربی و عقلانیت ابزاری و استمداد از مبانی هرمنوتیک فلسفی و تفسیر ادبی و نتیجه حاصل از آن یعنی نسبی‌گرایی که لازمه ذاتی عقلانیت مدرن و پست‌مدرن غربی است، بسیاری از گزاره‌های دینی را تاریخمند و قابل نقد و تأویل دانسته و در راه حلی که برای مسأله تقابل مدرنیته و سنت دینی ارائه می‌کنند جانب مدرنیته را بر سنت دینی غلبه داده‌ و آموزه‌های دین را به نفع مدرنیته تأویل برده‌ یا تعلیق کرده‌اند.

جمعیت علمای مسلمان الجزایر (جمعیة ­العلماء ­المسلمین الجزائریین)، یکی از مهم‌ترین نهادهای مذهبی، فرهنگی و سیاسی در تاریخ معاصر الجزایر است. این جمعیت در سال ۱۹۳۱م به همت گروهی از علمای اصلاح‌گرا تأسیس شد و نقش بسزایی در مبارزات استقلال‌طلبانه­ی الجزایر و شکل‌دهی به هویت ملی و اسلامی این کشور ایفا کرد. عبدالحمیدبن بادیس(1940-1889م)، یکی از بنیان‌گذاران و رهبران اصلی این جمعیت بود که تأثیر عمیقی بر اندیشه و جهت‌گیری‌های آن داشت. این مقاله با رویکردی توصیفی- تحلیلی، به بررسی جریان­شناسی جمعیت علمای مسلمان الجزایر، با تأکید بر اندیشه­های عبدالحمیدبن بادیس می­پردازد. پرسش­های اصلی این پژوهش عبارت است از: زمینه‌های تاریخی و اجتماعی تأسیس جمعیت علمای مسلمان الجزایر چه بود؟ اندیشه‌های عبدالحمیدبن بادیس چه تأثیری بر جمعیت علمای مسلمان الجزایر داشت؟ نقش جمعیت علمای مسلمان در مبارزات استقلال‌طلبانه­ی الجزایر چه بود؟ میراث و دستاوردهای جمعیت علمای مسلمان و اندیشه‌های بن بادیس در الجزایر معاصر چیست؟ یافته­ها: جمعیت علمای مسلمان الجزایر از ابتدا متشکل از جریان‌های فکری گوناگونی بود که هر کدام دیدگاه‌های ویژه­ای در مورد چگونگی مقابله با استعمار و احیای هویت اسلامی داشتند. عبدالحمیدبن بادیس، یکی از مهم‌ترین چهره‌های جمعیت علمای مسلمان، تأثیر عمیقی بر جهت‌گیری‌های فکری و سیاسی این جمعیت داشت. جمعیت علمای مسلمان الجزایر نقش مهمی در مبارزات استقلال‌طلبانه­ی الجزایر ایفا کرد. این جمعیت با تأسیس مدارس، انتشار روزنامه‌ها و برگزاری سخنرانی‌ها، به ترویج اندیشه‌های ملی‌گرایانه و اسلامی پرداخت. در جریان جنگ استقلال الجزایر (1954-1962)، بسیاری از اعضای این جمعیت به جبهه­ی آزادی‌بخش ملی پیوستند و در مبارزات مسلحانه شرکت کردند. جمعیت علمای مسلمان الجزایر با ترکیب فعالیت‌های مذهبی، فرهنگی و سیاسی، دستاوردهای در خور توجهی در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی الجزایر داشت. این جمعیت در مبارزه با استعمار فرانسه و دستیابی به استقلال نقش ایفا کرد و به احیای هویت اسلامی و عربی، تقویت وحدت ملی و بهبود وضعیت آموزشی و فرهنگی جامعه­ی الجزایر کمک نمود. میراث این جمعیت و اندیشه‌های رهبران آن، به ویژه عبدالحمیدبن بادیس، همچنان در تاریخ معاصر الجزایر تأثیرگذار است.