جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن کریم آیة 34 سوره مبارکه نساء است که پیرامون مسائل خانواده و روابط زناشویی و سرپرستی مرد در این کانون گفتگو می‌کند. در این آیه زنان به دو گروه صالحه و ناشزه تقسیم شده‌اند و برای درمان نشوز آنان، سه راهکار بیان شده که یکی از آن‌ها «هِجر» زنان در خوابگاه‌هایشان است. پژوهش پیش رو، برای یافتن مفهومی نزدیک‌تر به‌واقع، با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه‌ مفسران را درباره مفهوم دستور قرآنی ﴿وَ اهجُرُوهُنَّ فِی المَضَاجِعِ﴾ مورد بررسی و تحلیل قرار داده و پس از بررسی بسیاری از تفاسیر، نتیجه می‌گیرد که اقوال مفسران درباره این بخش از آیه به شش معنای عدم آمیزش، پشت کردن، ترک خوابگاه، سخن نگفتن، درشتی و بدزبانی، بستن و زندانی کردن تقسیم می‌شوند و به نظر می‌رسد بهترین معنا، معنای نخست، یعنی عدم آمیزش و ترک جماع باشد.

از آنجاکه مقوله ظن یا یقین از مسائل بنیادین فکر و دانش است، توجه به گمان و ستایش یا نکوهش آن در قرآن کریم، راه اندیشه در مبادی معرفتی دانش را می‌گشاید و از مسائل ریشه‌ای است که قرآن به آن پرداخته است. با مرور برخی آیات قرآن ممکن است به نظر برسد، تبعیت از هر ظنی از نظر قرآن ناپسند و مورد نکوهش است و در نتیجه در مواردی که قرآن کریم ظن برخی مؤمنان را ستوده است، این ظن به­معنایِ یقین است. بسیاری متکلمان و مفسران نیز بر این باورند که عقیده باید یقینی باشد و ظن در مسائل اعتقادی معتبر نیست و در نتیجه ظن را در آیات حاوی ظن به مسائل اعتقادی، حمل بر یقین کرده یا به تأویل برده‌‌اند و واژه ظن را از کلمات اضداد دانسته که دارای دو معنای ظن و یقین است. این پژوهش با مطالعه معناشناسانه آیاتی که به ستایش یا نکوهش ظن پرداخته است و توجه به قرائن پیرامونی آن و واژگانی که در یک دایره معنایی با کلمه کانونی ظن قرار دارند، این نکوهش یا ستایش و محدوده هرکدام را از منظر قرآن کریم و با بهره‌گیری از متدلوژی معناشناسی بررسی کرده است و نوع مفهوم‌سازی و جهان‌بینی قرآن در مورد ظن پسندیده و ناپسند را به دست آورده است. این تحقیق نشان می‌دهد، مجموعه کلمات مترادف، همنشین و متضاد ظن، قرینه‌ای بر حمل ظن بر یقین در آیاتی که مفسران بر یقین حمل کرده‌اند، به دست نمی‌دهد و حمل آیات بر معنای غالب ظن یعنی گمان از نظر منطق قرآن مانعی ندارد و بلکه مطابق اصل ظهور و اصالت قرآن و نیز علم و حکمت باری­تعالی است.

این نوشتار در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد که از دیدگاه قرآن کریم، آیا دستیابی به فلاح و رستگاری در سرای ابدی منحصر در اعتقاد و پایبندی به دین حق است؟ به دیگر سخن، کسانی که در آخرت از رستگاران و نجات یافتگان از شقاوت و عذاب به‌شمار می‌آیند، تنها از میان گروندگان به دین یا آیین حق خواهند بود یا امکان رستگاری و نجات انسان‌های باطل اندیشی که به دین حق معتقد نشده و راه باطل را برگزیده‌اند نیز وجود دارد؟ چه آیاتی از قرآن کریم بر این امکان یا عدم آن دلالت دارند، و در صورت امکان نجات‌یابی این دسته از انسان‌ها، چه شرایطی برای آن بیان شده است؟ در پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها، پس از بیان اجمالی سابقه این مبحث در میان پیروان ادیان، واژه کفر و کافر در لغت، و اصطلاح آن در قرآن کریم و نزد فقیهان مورد بررسی قرار گرفته؛ آنگاه نظری اجمالی به اظهارات موافقان و مخالفان افکنده شده، دلایل قرآنی هریک مورد بررسی قرار گرفته است، و در نهایت با تقسیم‌بندی باطل اندیشان به سه دسته: معاند، مقصر و قاصر، دسته اخیر در حوزه اعتقادات از نجات یافتگان دانسته شده‌اند.

در قرآن مجید، ایمان کلید رستگاری و کفر عامل شقاوت انسان است. اما آیا ایمان و کفر در قرآن مجید یک معنا و یک مرحله دارد؟ از آیاتی از قرآن مجید برمی‌آید که خداوند به کسانی که ایمان آورده‌اند دستور می‌دهد که به خدا و پیامبر و کتاب ایمان آورند؛ آیا دستور به ایمان به فرد مؤمن تحصیلِ حاصل نیست؟ مفسران برای حل این مشکل بیان‌های مختلف و متفاوتی ارائه کرده‌اند. اما سخن این نوشتار این است که ایمان دو مرحله دارد، یکی اصل حق‌پرستی که فطری است و دیگری تسلیم شدن در مقابل مصادیق حق. این آیات به این دو مرحله از ایمان اشاره دارند. همچنین مطابق قرآن مجید کفر نیز دو مرحله دارد، یکی اینکه باورهای کسی مطابق حق نباشد و دیگر اینکه با حق عناد داشته باشد. کفرِ دوم است که باعث هلاکت انسان می­شود، اما کفر اول ممکن است با ایمان فطری جمع شود. کلید نجات و رستگاری همان تسلیم بودن در مقابل حق، یعنی ایمان فطری است.

مثنوی گلشن راز که مهم‌ترین و مشهورترین اثر منظوم سعد الدین محمود شبستری عارف و شاعر اوایل قرن هشتم است، اثری مختصر و کوتاه اما در یک تعامل دو سویه قوی با بسیاری از متون ادبی و عرفانی قبل و بعد از خویش است. بر اساس نظریه بینامتنیت یا تناص، متون ادبی در تعامل طبیعی با دیگر متون هم زمان و پیش از خود هستند. گلشن راز به شدت از مجموعه‌ای از متون پیش از خود از جمله قرآن، روایات نبوی و نیز از مصطلحات صوفیان و عرفای پیشین متأثر است به طوری که نمی‌شود آن را مستقل و فارغ از آن متون تحلیل و معناشناسی کرد. سهم پیدا و پنهان گزاره‌های قرآن و روایات در این کتاب قابل توجه است. مضامین، عبارات و واژگان آیات و روایات به طور ویژه به شیوه‌های مختلف ادبی اقتباس، تضمین، تلمیح، تشبیه، تمثیل، تحلیل و اشاره در گلشن راز حضور دارند. نوشتار پیش رو گزارش کاوش در چگونگی ارتباط قرآن و روایات با این اشعار از منظر نظریه بینامتنیت و بررسی وجود و تطبیق اقسام تناص در آنها و تحلیل و تطبیق پاره‌ای از این موارد است.

درحالی­که جلوه ­های هنری و جنبه­ های آوایی قرآن کریم از همان آغاز نزول وحی توجه مردم عصر را به خود جلب کرده و ایشان تحت تأثیر ترنّم موسیقایی و لحن مُنحصربه ­فرد آن قرار گرفتند، اما این موضوع جز در چند دهۀ اخیر که هم­زمان با پیشرفت دانش زبان­شناسی و آواشناسی همراه بوده است، محور مطالعات قرآنی قرار نگرفته و ابعاد و زوایای تاریک آن به­نحوِ شایسته تبیین نشده است. نظم­ آهنگ قرآن، چه در سطح واژگان و حروف و چه در سطح جملات و آیات، امروزه در مباحث اعجاز بیانی و بلاغی قرآن مورد مطالعه و تحلیل قرار می­گیرد که هدف آن نمایاندن نظم و اسلوب بدیع قرآن در ارائۀ مفاهیم و آموزه­ های دینی و اسلامی است. موضوع نظم ­آهنگ و موسیقی قرآن که دربارۀ چگونگی ارتباط لفظ و معنا در قرآن کریم بحث می­کند، دارای ابعاد و زوایای وسیع و گسترده­ ای است که از لزوم توجه به این جنبۀ مهم قرآنی حکایت دارد. در همین راستا، مقالۀ حاضر با هدف بررسی و بازخوانی آراء و دیدگاه­ های آیت­ الله سید محمود طالقانی، راجع به جنبه­ های موسیقایی آیات و هماهنگی الحان و اوزان با معانی و مقاصد آیات قرآنی به نگارش درآمده است. مفسّر در تفسیر پرتوی از قرآن، به خصوص در تفسیر سوره­ های مکی که اغلب در بخش پایانی قرآن قرار گرفته ­اند و حضور و اثر نظم­ آهنگ در آن­ها مشهودتر از بخش­ های دیگر است، به بررسی و تحلیل نظم­آهنگ آیات همت گماشته است. از جملۀ مباحثی که مفسر در بیان نظم­آهنگ آیات و کلمات قرآن و همچنین چگونگی تطبیق الفاظ با معانی و مقاصد، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است می­توان به این موارد اشاره کرد: بیان طول آیات، اشاره به آهنگ و ایقاع آیات و انواع آن، بیان لحن و اوزان آیات و انطباق و هماهنگی آن با معانی و مقاصد، نقش حرکات و حروف و مخارج آن در القای مفاهیم و معانی، ویژگی ­­های فواصل قرآنی و هماهنگی آن­ها با مضامین آیه و سوره، مقایسۀ سوره ­ها از منظر آهنگ و محتوا و نیز تقسیم و بیان آیات یک سوره از منظر نظم­ آهنگ.

در مواردی که مکلف پس از جست‌و‌جو و دست‌نیافتن به دلیل، در تکلیف واقعی شک کند، براساس اصل برائت، به برائت ذمه مکلف از تکلیف مشکوک حکم می‌شود؛ البته اصولیان این حکم را فقط برای موارد شک در جزئیت یا شرطیت چیزی در عبادات، جاری می‌کنند؛ اما در معاملات، بر خلاف عبادات، به تقدیم و حکومت اصل فساد معاملات، تمسک کرده اند. در این نوشتار پس از بیان هفت دیدگاه مهم در برائت شرعی و تعیین محدوده آن از لحاظ شمول نسبت به شبهات حکمیه و موضوعیه؛ به سه تفسیر مهم در حکم ارشادی و دو نظریه در تبیین ماهیت آن اشاره شده است تا از این رهگذر، اثبات کند شارع مقدس به‌وسیله برائت، حکم شرعی را برنمی‌دارد، بلکه موضوع را رفع مى‌کند در واقع شارع مقدس منشأ شک را برمی‌دارد و برائت را در ناحیه موضوع، نه در ناحیه حکم جارى مى‌کند. برای نمونه می‌توان به ازدواج با زنی که در عده است، اشاره کرد که مشهور اصولیان با تمسک به اصالة الفساد و اصل عدم علقه زوجیت، عقد جدید را باطل می‌دانند اما در این نوشتار با توجه به رفع موضوع عده توسط شارع مقدس، به صحت عقد جدید حکم می‌گردد، زیرا با توجه به برائت شرعی، موضوع «در عده بودن» رفع شده است و در واقع شارع مقدس منشأ شک در حصول علقه را برداشته است؛ البته این برائت شرعی فقط در ناحیه موضوع، جریان می‌یابد و در حکم، وجوب عده، تصرفی نمی‌کند. در این تحقیق بنیادین، از منابع کتابخانه‌ای و دیجیتال استفاده شده است.