جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از کاربردی­ترین مفاهیم در نهج البلاغه مفهوم علم خداوند است. یکی از روش­های کشف معنی علم خدا ، توجه به مفاهیم همنشین است که نقشی تعیین کننده و تکمیل کننده، در مقصود حضرت علیj در ارتباط با مفهوم علم الهی دارد. این رویکرد سعی دارد، با ملاحظه سیاق و با توجه به مجاورت کلمات و تکیه بر مجموعه کلی نهج­البلاغه، انسجام و پیوستگی معارف آن را بیان کند. پژوهش پیش روی با روشی اسنادی- تحلیلی در نهج­البلاغه در پی پاسخ به این سؤال است که حضرت امیر j در تببین و تحلیل صفت ذاتی علم الهی از چه صفات همنشین و هم معنایی استفاده کرده است و در پایان به این نتیجه می­رسد که واژگان و صفاتی نظیر محیط، مبتدع، حکیم، سمیع و بصیر بیشترین فراوانی آماری و نقش همنشینی در صفت علم الهی را دارند. به دیگر سخن احاطه­ی باریتعالی بر همه­ی امور، نوآوری­اش در آفرینش، حکمت و دیدن و شنیدنش؛ نشانه­ای از آگاهی و علم ذاتی خداوند بر همه­ی اشیاء و موجودات است.

کلام خدا و معصومین علیهم السلام دارای پیوستگی و دقت نظرِ قابل دریافت است. عدم فهم صحیح مراد خداوند و معصومین علیهم السلام منجر به کج فهمی و انحرافات گوناگونی مانند اخلاقی و عقیدتی‌ می‌شود، البته قرآن و معصومین علیهم السلام بر تفکّر و دقّت‌نظر نسبت به کلامشان تاکید دارند ، این اصل درباره حضرت علی علیه السلام و کلماتشان– امام اول بودن شیعیان و خلیفه چهارم بودن اهل سنت- دارای حساسیت بیشتری است، و چون ترجمه، خود به تنهایی گویای مفهوم واقعی کلمات قرآن و ائمه علیهم السلام نیست بررسی آنها از منظرهای مختلف، به ویژه دامنه لغت می‌تواند راه‌گشا باشد. پرداختن به ظرایف و تفاوت معانی واژگان بر عهده دانش «فروق‌اللغه» است، این دانش معنای دقیق‌تر و زوایای پنهان دلالی بیشتری را از واژگان ارائه می‌دهد. در قسمتی از نامه 53 نهج البلاغه، از ترکیب «یَفرُطُ مِنهُم الزَّلل» استفاده شده است. این بخش از نامه 53 درباره مردم و رفتارهای اشتباه آنها، انواع اشتباهاتشان و نحوه برخورد والی با ایشان را تبیین می‌نماید. فارغ از نکات بی‌شمار روانشناسی و جامعه‌شناسی موجود در این جملات، نکات بی‌نظیر لغوی متعددی در آن رویت می‌گردد. هدف این پژوهش؛ توجه به معنای دقیق این کلمه‌ها و نزدیک شدن به منظور اصلی حضرت علی علیه السلام از استعمال این واژگان در جمله، برای استفاده کاربردی‌تر و بهتر از آن است. در نگارش این پژوهش از معاجم، ترجمه‌ها، کتابهای حدیثی و قرآن بهره برده شده است.

جهان اسلام همواره پایبند به اصولی است که رعایت آن‏ها لازمۀ اقتدار و بقای جامعه اسلامی است. سیاستمدران و اندیشمندان، این اصول را همواره در مکتب اهل بیت علیهم السلام جستجو می‏کنند. در این میان اندیشه و آموزه‏های امام علی علیه السلام پیوسته راهگشای بشریت در همه دوران بوده است. بنابراین چنانچه ملّتی سیمای شخصیتی حضرت علیه السلام را آنگونه که شایسته است بشناسد و به تعالیم ایشان معرفت پیدا کند، سعادت دنیوی و اخروی خود را تضمین کرده است. در مکتب علوی، اصلاح جامعه و مردم منوط به اصلاح زمامداران است و میان این دو مؤلفه روابط متقابل وجود دارد. از این رو در نهج‏البلاغه که بعد از قرآن کریم، از مهم‏ترین اسناد اعتقادی عموم مسلمانان و خصوصاً شیعیان است، شاهد تعالیم راهبردی و ارزنده امام علی علیه السلام در زمینه وظایف رهبری زمامداران و جنبه‏های رفتاری ایشان هستیم. در این پژوهش با نگاهی توصیفی- تحلیلی به موضوع و با توجه به تعالیم حضرت علی علیه السلام در نهج ‏البلاغه، به شیوه کتابخانه‏ای در کنار سیمای مدیریت علوی به روش تحلیل محتوا به تجزیه و تحلیل آموزه‏های رفتاری ایشان در عرصه مسئولیت‏پذیری و مدیریت پرداخته‏شده است که شرح نتایج آن در قالب چکیده نمی‌گنجد.

واژه‌ها همواره در بافت کاربردی خود، با یکدیگر ترکیب شده و عبارت‌های مختلفی می‌سازند؛ این ترکیب و ارتباط، در هیچ زبانی، تصادفی و بدون قاعده نیست و روابط معناداری میان واحدهای هر زبان حاکم است. در نهج‌البلاغه نیز، هر واژه در سخنان امیرالمؤمنینj، حکیمانه و هدفمند است و با کندوکاو و بررسی ارتباط واژه‌ها با یکدیگر، می‌توان مفهوم هر واژه را در ارتباط با دیگر واژگان و در یک نظام معنایی تعیین نمود. پژوهش حاضر، در نظر دارد تا با کاربست نظریه شبکه معنایی در مطالعات نهج‌البلاغه، گامی مهم در جهت شناخت مفاهیم نهج‌البلاغه و درک روابط معنایی میان واژگان این کتاب ارزشمند بردارد. هم‌نشینی واژگان «عبد، صبر و شکر» و شبکه معنایی آن‌ها با «حرّیّت»، بعد معنوی به آن بخشیده و آن را ترفیع داده است. شخص حرّ، عبد و بنده‌ایست که در زندگی خود تقوا پیشه می‌کند و در اعمال خود از محرمات پرهیز می‌کند و دلی خائف دارد. واژه عبد به معنای برده، متقابل حرّیّت واقع می‌شود. انسان حرّ، کرامت انسانی خود را حفظ می‌نماید و برده هوای نفس نمی‌شود. وی، شکرگزاری است که نعمت‌ها برایش تداوم می‌یابد و افزون می‌شود؛ با دعاکردن به درگاه خداوند، پیوسته طلب فیض می‌نماید و در موضع خطا و لغزش، توبه می‌کند. واژه صبر، با مفاهیمی چون ورع، پایداری و استقامت، دوری از شبهه و نجات، مفهوم حرّیّت را بسیط کرده و ترفیع بخشیده است.

نسبت سنجی بین خطبه شقشقیه وکلیت میراث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام، سنت فرهنگی اسلام را در قالب معرفت سیاسی امامت و ولایت پدیدار می­سازد. این داوری از آن رو اهمیت می­یابد که "خطبه ناتمام شقشقیه" را از سویی می­توان آیینه تمام نمای مهم­ترین تحولات سیاسی­ و اجتماعی­ دانست که نه تنها در جامع نهج­البلاغه که در کلیت میراث خاندان عصمت بازتاب یافته است و از سویی دیگر، می­توان آن را به مثابه تصدیق کننده راستین مسائلی دانست که زوایایی از فکر و فلسفه راستین زندگانی را در علم و عمل دینی- حکومتی امام علی علیه السلام ترسیم می­کند. بدین سان، درمسیر اولیه ارائه پاسخ به این پرسش که وجود تقارن معنایی وتناسب محتوایی در بین میراث فرهنگی امامj و خطبه سوم نهج البلاغه در خصوص آسیب شناسی حکومت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و تحولات جامعه عصر آن حضرت حامل چه پیامی است؟ امکان این فرضیه فراهم می­شود که امیرمؤمنان علیه السلام در اندیشه سیاسی و کنش­های سیاسی و اجتماعی خود دارای ملاحظاتی اساسی و تعیین کننده بود که از جهان بینی توحیدی، عقلانیت مدنی و درایت سیاسی آن حضرت ناشی شده و براساس "آموزه­های اسلام" مبتنی بر قرآن کریم و سنت پیامبر اکرمk قوام یافته و بیانگر نگاه متعالی و انسانی او به سیاست و رهبری جامعه و ارتباط صیانت ذات حضرتش با آن است. چنین فرضیه­ای رساننده این معناست که وحدت نظر و عمل در همه شئون اعتقادی و سیاسی امیرالمؤمنین جریان یافته و در قالب "سیاست متعالی" و"صیانت ذات"1 که بدون تردید مهم­ترین ارکان رهبری و حکمرانی راستین در یک جامعه دینی محسوب می­شود متجلی گردیده است. در مسیر اخذ این معنا روش تفسیری "هرمنوتیک عام" را به منزله چارچوب روشی این نوشتار برگزیده­ایم تا به واسطه آموزه­های شلایرماخر بتوانیم عمل تفسیر متن (خطبه شقشقیه) را در تبیین موقعیت زیست دینی- سیاسی گوینده آن، معطوف به شرایط زمینه­ای متن به کار گیریم.

از ظاهر اقوال امام علی علیه السلام، نگرشی منفی نسبت به زنان در برخی اذهان شکل گرفته که با بررسی سیره در کنار اقوال، به دست می‏آید، زن در اندیشه امام علیه السلام برگرفته از نگاه قرآنی بوده و از کرامت انسانی برخوردار است. امام علیه السلام با تصدی حکومت، در پی انقلابی دیگر با همان مبانی و اصول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برآمد. آنچه برای حضرت در فرصت چندساله حکومت مهم بود، حضور عالمانه و جدی در صحنه فرهنگی بود. امام علیه السلام، برای نیل به اهداف عالی در زمینه فرهنگی، دست به اقدامات زیربنائی زد که زنان در آن جایگاه ویژه و نقش مهّمی ایفا نمودند. مبارزه با جهل عمومی و ارتقای سطح علمی افراد جامعه به خصوص بانوان، مبارزه با سنت های جاهلی احیا شده درباره زنان و در نهایت فعالیت های ایشان به منظور اعتباربخشی به جایگاه انسانی زنان، از جمله فعالیت های فرهنگی علوی در خصوص احیاء مقام و حفظ جایگاه زن قلمداد می گردد. این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی و مبتنی بر داده‏های تاریخ، خاصه متون مکتوب و صادره از امامj، غبارزدائی از چهره زن و فهمی صحیح از اندیشه‏‌ها و آموزه‏های علوی را رسالت خود می‏داند و می‏کوشد، اندیشه‏‌های حضرت در باب زنان را بازخوانی کند. مهمترین رهاورد این پژوهش، آن است که نگاه امام علیه السلام به زنان، فاقد هر نوع تبعیض‏ نگری جنسیتی بوده و حضرت در سطحی در خور و سزاوار زنان، آنان را در فعالیت های اجتماعی مشارکت داده و نقش آفرین ساخته است و برای مشارکت اجتماعی زنان همواره بسترهای مناسب را در جامعه فراهم نمود تا آنان بتوانند بدون دغدغه‏‌ای به فعالیت بپردازند.

مطالعات میان رشته‌ای از موضوعات جدید در علم محسوب می‌شود که برآیند پیچیدگی مسائل و غیرخطی بودن روابط اجتماعی میان حوزه‌های مختلف معرفت است که شناخت آنها را از طریق روش‌های رشته‌ای تقریباً غیر ممکن ساخته است. علوم انسانی نیز به جهت آن که غیر خطی بودن روابط در آن‌ها بارزتر است، نیاز بیشتری به استفاده از روش میان رشته‌ای برای پیش‌برد اهداف خود دارد. یکی از این روش‌ها بهره‌‌گیری از مطالعات شناختی و به ویژه زبان‌شناسی شناختی است. در این رشته، نظریه نوین «استعاره مفهومی» ارائه شده است که می‌توان از این نظریه در مطالعات دینی استفاده نمود. در پژوهش حاضر ابتدا به معرفی این نظریه ضرورت کاربست آن در مطالعات نهج‌البلاغه پرداخته می‌شود؛ سپس با بررسی مفهوم «گفتار» در نهج‌البلاغه بر اساس نظریه استعاره مفهومی، به تأثیر این دیدگاه بر نحوه فهم گزاره‌های دینی اشاره می‌شود. پرسش اصلی این است که مفهوم «گفتار» در نهج‌البلاغه، چگونه مفهوم‌سازی شده و بر درک چه حوزه‌هایی از معارف اثرگذار بوده است. به همین منظور ابتدا تمام عبارات مشتمل بر واژه«قول» استخراج و حوزه‌های مبدأ استعاره مفهومی آن بررسی گردید. بررسی عبارات استعاری مرتبط با این واژه بیانگر آن است که اولاً «گفتار» در نهج‌البلاغه، با استفاده از چند مفهوم مبدأ مانند شئ، ظرف مکان و... ساختاربندی شده و با بررسی عبارات استعاری حاوی مفهوم گفتار مشخص شد که این جلوه از زبان در نهج‌البلاغه، برای تبیین مفاهیم انتزاعی مانند آثار و تبعات سخن، اطاعت، اهمیت گفتار به موقع، دروغ، مجادله، انطباق قول و فعل و ... به کاررفته است؛ ثانیاً توسیع معنایی درباره مفهوم«گفتار»در نهج‌البلاغه در پرتو نظریه استعاره معاصر، رخ داده است.

خداوند سبحان جهان را آفرید و انسان را بر اساس اهداف خلقت در زمین سکنی گزید تا به اهداف عالیه خلقت که همانا رهسپار شدن به سوی خالق خویش از طریق فطرت و کسب معرفت دست یابد. برای تحقق این امر اسباب و وسایل مورد نیاز از جمله عقل، حس و قلب را در اختیار انسان قرار داد تا بتواند به آسانی راه را پپیماید و چون این ابزار محدود هستند فلذا خداوند متعال بر انسان منت نهاد و در راستای اهداف خلقت پیامبران و اولیای خود را به همراه کتاب آسمانی قرآن فرستاد تا از این طریق به سبیل سعادت دست یابد، البیته نظریه دیگری در مقابل این معارف، نظریه ای مبنی بر تصادفی بودن جلقت جهان آفرینش است که اخترشناسان آن را ارائه داده‌اند. پژوهش حاضر به صورت اسنادی و تحلیلی از کتاب گراسنگ نهج البلاغه که توسط سیدرضی گردآوری شده به عنوان کتاب انسان ساز در همه اعصار و ازمان بوده است و به وسیله آن آثار ثابت خواهیم کرد که جهان بر اساس اهداف متعالی خلق شده و نظریه فوق بی اساس بوده و هست از جمله آثار به معنادار بودن زندگی، کنترل نفس، معنادار بودن مبارزه و جهاد که هر یک از مطالب فوق رابطه تنگاتنگی با مسئله خداشناسی دارد.