جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان در شعر سبک هندی نمودهای متفاوتی دارد؛ از طرفی عرفان بیدل دهلوی را داریم که عمیق و رازآمیز است و از طرفی عرفان صائب را که به درک و دریافت عامۀ مردم نزدیک شده‌ است و جنبۀ اجتماعی دارد. صائب نیز همانند دیگر شاعران این سبک از مشهودات و محسوسات پدیده‌های عالم هستی برای بیان اندیشه‌های خود سود می‌برد و از هر عنصر مضمون‌سازی که به تقویت ساختار ادبی و بلاغی شعرش کمک کند، مدد می‌جوید. سفالینه‌ها از محسوسات قابل دسترس زندگی عامۀ مردم عصر صائب است. صائب با دست‌مایه قرار دادن انواع سفالینه‌ها و به یاری مشاهدات اجتماعی و تجربیات شخصی، آموزه‌های عرفانی را به مردم عادی کوچه و بازار ارائه و از این رهگذر به اجتماعی کردن عرفان در جامعه کمک کرده‌ است. یافته‌های این تحقیق که از شیوۀ ساختارگرایی کمک گرفته است، نشان می‌دهد صائب با ایجاد ساختاری قابل معنی میان ظروف سفالی و مایعات و اصطلاحات عرفانی به اجتماعی کردن و در نتیجه فهم و درک عامه از عرفان کمک کرده‌ است.

روش‌شناسی، نگرش علمی ـ انتقادی و تحلیلی نسبت به فرایند عمومی انجام یک تحقیق است که امروزه به‌عنوان یکی از اصولی‌ترین روش‌های نقد، در علوم انسانی به ‌کار گرفته می‌شود. در این پژوهش، تلاش شده است که با این روش علمی، کتابِ ارزش میراث صوفیه با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی بررسی شود. این بررسی ذیل دو محور کلی «روش‌های پژوهشی» و «ویژگی‌های سبکی و شیوۀ بیان» انجام گرفته است. شناسایی، تحلیل و نقد روش‌های اتخاذی عبدالحسین زرین‌کوب برای تحقیق و حقیقت‌یابی در این کتاب و همچنین نشان‌دادن غث و سمین کتاب مذکور از اهدافی است که نگارندگان را به انجام این ارزیابی واداشته است. بر اساس بررسی‌های انجام‌گرفته، چنین نتیجه گرفته می‌شود که استفاده از روش‌های کارآمد در پژوهش و پردازش اطلاعات، نقد و ارزیابی منابع، تنوع منابع، پرهیز از تعصب، درج فهرست‌های موضوعی و کاربرد اسلوب استفهام از جمله ویژگی‌های قوت کتاب ارزش میراث صوفیه است و مواردی مانندِ ارائۀ گزیدۀ مراجع، ناهمسانی در روش ارجاع و کتاب‌نامه‌نویسی و همچنین استفاده از جملات بلند و بعضاً دارای ضعف تألیف از کاستی‌های این کتاب به شمار می‌آید که با درنظرگرفتن مجموع مباحث یادشده دربارۀ نقاط قوت و ضعف این اثر، آنچه نهایتاً از این پژوهش حاضر، نتیجه می‌شود معرفی و شناسایی روش تحقیق عبدالحسین زرین‌کوب، به‌عنوان یک الگوی مناسب پژوهشی است که می‌تواند به‌عنوان معیاری برای عموم محققان، بویژه دانشجویان متون تاریخی ـ عرفانی، کارکردی راهبردی داشته باشد.

روزبهان بقلی صوفی نامدار سدۀ ششم هجری، در اثر منحصربه‌فرد خود، کشف الاسرار، گزارش‌های متعددی از تجربه‌های عرفانی خود به دست داده است. در این گزارش‌ها وی غالباً خداوند را به‌گونه‌ای «انسان‌وار» و «زیبارو» مشاهده می‌کند. پرسش مهمی که در این رابطه مطرح می‌شود این است که چرا روزبهان خداوند را با این دو ویژگی مشاهده کرده است؟ این مقاله به‌شیوه‌ای توصیفی‌تحلیلی می‌کوشد به این پرسش از منظری ساخت‌گرایانه پاسخ دهد. مطابق دیدگاه ساخت‌گرایان در فلسفۀ عرفان، تجربه‌های عرفانی یک عارف مستقل از پیش‌زمینه‌های ذهنی وی نیست و این پیش‌زمینه‌ها در صورت‌بندی مکاشفاتِ او نقشی کلیدی دارند. از این منظر، عشق روزبهان به زیبارویان و اهمیتی که زیباییِ انسانی در طریقت صوفیانۀ وی داشته، در صورت‌بندی مکاشفات او دخالت داشته‌اند و باعث شده‌اند که وی در مکاشفات خود خداوند را به‌گونه‌ای انسان‌وار و زیبارو مشاهده کند. در این مقاله برای کاوش در بارۀ نسبتِ روزبهان با زیباییِ انسانی از آثار خودِ شیخ و گزارش‌های دیگران دربارۀ زندگی وی استفاده شده است.

زبان دین به‌عنوان موضوع مشترک عرفان و کلام در آراء مولوی و دیونیسیوس مجعول مورد توجه قرار گرفته است. نگاه معرفت‌شناسانۀ مولوی و رویکرد هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانۀ دیونیسیوس به این موضوع، باعث شده ضمن وجوه مشترکی که آن‌ها در توصیف این مراتب داشته و زبان دینِ مخصوصی که برای هر مرتبه قائل‌اند، در مواردی دیدگاهی متفاوت با یکدیگر ارائه دهند. در باور عرفانی مولوی، سالک در مرتبۀ حسی و عقلی معرفت، نباید به یافته‌های خیالی و موهومات عقلی خود اعتماد کند بلکه لازم است در برابر آن سکوت گزیند. در حقیقت، این سکوت سلوکانه او را به سکوت عارفانه در مقام شهود راهبر است. در مقابل، دیونیسیوس برای هر مرتبه از معرفت، زبانی خاص قائل است. تشبیه، تنزیه و سکوت به‌ترتیب زبان ستایش سالک در مرتبه محسوس، معقول و شهود است که از منظر او هرکدام در جایگاه خود اهمیت دارد. سکوت به‌منزلۀ زبان دین در آراء دیونیسیوس تنها سکوت عارفانه‌ای است که پس از شهود پرتوهای الهی وجود سالک را فرا می‌گیرد و با آن خداوند را ستایش می‌کند.

مقایسۀ رسالۀ قشیریه و بیاض و سواد می‌تواند بسیار سودمند و در عین حال جالب باشد، چون هر دویِ این کتاب‌ها در قرن پنجم تألیف شده‌اند و از لحاظ ساختاری هم شباهت‌های بسیاری با هم دارند. در این مقاله سعی شده با مقایسۀ شکل و ساختارِ اقوال این دو کتاب هم برخی از اختلافاتِ موجود در متن‌ها آشکار شود و هم با مطرح کردن بعضی از اشتباهاتِ مهم و تأثیرگذار که در این دو متن وجود دارد،صورت صحیح آن‌ها با توجه به متن روبه‌رو یا متون درجۀ اول تصوف نشان داده شود.

دربارۀ عارفان زن در مسیحیت و اسلام، و نقش و جایگاه آن‌ها سخن بسیار رفته و احوال بسیاری از قدیسه‌های مسیحی و زنان صوفی در کتاب‌ها و تذکره‌ها آورده شده است. این مقاله در پی آن است تا با بررسی احوال عرفانی این زنان، ضمن مقایسه‌ای میان آن‌ها، در صورت وجود، عناصر منحصربه‌فرد عرفان زنانه را شناسایی کند. آیا زنان، زبان عرفانی خاص خودشان را دارند؟ آیا تجربۀ عرفانی آن‌ها با مردان متفاوت است؟ تابه‌حال در این خصوص بررسی ویژه‌ای صورت نگرفته است و روحیات زنان مانند بسیاری از عرصه‌ها در عرفان و تجربۀ عرفانی نیز نادیده گرفته شده است. این جستار زنان صوفی و تاریخچۀ حضور آن‌ها در عرفان اسلامی، عرفان زنان قدیس مسیحی و ویژگی‌های مشترک یا متفاوت در احوالات عرفانی ایشان را مورد تأکید قرار داده است.

مثنوی معنوی از جمله آثاری است که بعد از مرگ مولوی، شرح‌نویسی بر آن آغاز شد و همچنان ادامه دارد. یکی از موارد مورد توجه شارحان، تأویل واژگان نمادینی است که مولوی در راستای اهداف عرفانی از عناصر طبیعت، اشیا، مکان‌ها، حیوانات، انسان‌ها، امور انتزاعی و مفاهیم به‌ کار گرفته است. در این پژوهش، تأویل‌های 60 نماد در 215 بیت مثنوی در منابع مثنوی‌پژوهی بررسی شده است، جامعۀ آماری شرح‌های فروزانفر، شهیدی، جعفری، گولپینارلی، نیکلسون، استعلامی، زمانی و عبقری، آثار زرین‌کوب و مولوی‌نامۀ همایی و مقالات علمی است که در زمینۀ تحلیل نمادهای مورد مطالعه نوشته شده‌اند. از تعداد نمادها، 6 مورد اشیاء و مکان، 16 مورد شخصیت‌های انسانی، 28 مورد حیوانات و 10 مورد عناصر طبیعی است. نتایج بررسی نشان می‌دهد کاربرد نمادها در جهت دو کلان نمادِ نفس و انسان کامل آمده است. از میان شارحان، استعلامی به تأویل نمادها توجه بیشتری داشته و مفهوم عرفانی نمادها را بررسی کرده است؛ گولپینارلی و جعفری شارحان کم‌توجه به نمادها هستند. در مقالات به بررسی نمادهای انسانی با 83/38 درصد بالاترین توجه و به نمادهای اشیا و مکان‌ها با 32/9 درصد، کمترین توجه صورت گرفته است. بنیاد نمادسازی مولوی بر پایۀ نگرش اسطوره‌ای و دینی و روایی است، به بنیاد اسطوره‌ای نمادها در کتاب‌های شارحان پرداخته نشده اما در چندین مقاله به پیوند اسطوره و عرفان در نمادهای مثنوی توجه شده است.

تربیت سیاسی به‌عنوان فرایند و شاخه‌ای از تربیت، دانش‌ها و ارزش‌ها، نگرش‌های نظام سیاسی‌ای را به نسل نو منتقل می‌کند و باعث استحکام و استمرار آن نظام می‌شود. این بعد از تربیت، از مهم‌ترین مقوله‌هایی است که از دیرباز مورد توجه بزرگان دین، عارفان و متفکران مختلف قرار گرفته است. یکی از ویژگی‌های مهم این کار پژوهشی، تلاش برای فراهم آوردن پژوهشی منظم در زمینۀ تربیت سیاسی و منبع قرار دادن آثار مولانا از جمله مثنوی معنوی، دیوان شمس و مکتوبات به‌عنوان مواردی از غنی‌ترین منابع در حوزۀ ادبیات و به‌خصوص معارف سیاسی اسلامی است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، استخراج و تدوین اهداف و اصول تربیت سیاسی بر مبنای آثار مذکور مولاناست. همچنین این پژوهش، کیفی و از نوع تحقیقات بنیادی نظری محسوب و از نظر روش پژوهش و جمع‌آوری اطلاعات، از نوع توصیفی ‌ـ استنتاجی و کتابخانه‌ای است، به این صورت که داده‌های مورد نیاز با استفاده از «فیش‌های ثبت اطلاعات» گردآوری و تنظیم می‌شود. مهم‌ترین هدف تربیت سیاسی استخراج‌شده از اندیشه‌های عرفانی مولانا که از آراء و اصول تربیت سیاسی او به دست می‌آید، سازمان‌دهی جامعۀ سیاسی و تربیت شهروند فعال و آگاه به مسائل سیاسی و اجتماعی زمانه است.

دیوان حافظ را می‌توان از زاویه‌دیدهای متفاوتی به نظاره نشست. با توجه به ابهام در «من» حافظ و ارتباط «من» و «دیگری» یکی از موضوعاتی که می‌تواند در حوزۀ مطالعات حافظ‌شناسی مطرح شود، بررسی «دیگری» در دیوان اوست. «دیگری» یک اصطلاح فلسفی است که از آن برداشت‌های متفاوتی صورت پذیرفته‌ است. با توجه به آنکه حافظ در دیوان خود، افراد را به دو دسته تقسیم می‌کند (یک دسته افرادی که با نظر مخالفت به آنان می‌نگرد و گروهی که نظر موافق نسبت به آنان دارد و دستۀ دوم، خود را در مقابلِ یک امر متعالی روبه‌رو می‌بینند)، می‌توان دو نوع «دیگری» را در دیوان حافظ تشخیص داد؛ که ما در این مقاله از این دو با عناوین «دیگری استعلایی» و «دیگری متعالی» نام برده‌ایم. برای تبیین این دو «دیگری»، به روش تحلیلی- توصیفی- تطبیقی، به‌ترتیب از مباحث «نگاه دیگری» در اندیشۀ سارتر و «مطلقاً دیگر» در اندیشۀ رودلف اُتّو بهره ‌برده می‌شود. هدف این بررسی تطبیقی رسیدن به یک برداشت متفاوت و گسترش معنا در دیوان حافظ است. حاصل تطبیق نخست این است که حافظ، خود به‌عنوان «دیگری»، بر تمدن اسلامی ظهور می‌یابد و باعث بازشناسی اهل فرهنگ اسلامی نسبت به خود آن‌ها می‌شود و شخصیت حافظ بدون تشخص معین باقی می‌ماند. در دومین تطبیق، حافظ در مقام «من» در مقابل «دیگری متعالیِ» رازآمیزی واقع می‌شود که از طریق هیبت‌ناکی و جذبه با او مرتبط است.

بعد از توحید، مهم‌ترین مسئلۀ مورد بحث در عرفان، توجه به مراحل و مقامات سیروسلوک برای رسیدن به وصال حضرت حق است. ازاین‌رو، بحث از چگونگی پیدایش و جایگاه مقامات عرفانی و منازل سیروسلوک و تعداد آن‌ها، اصلی‌ترین مباحثی است که توجه پژوهشگران عرفان را به خود معطوف کرده است. در آثار صوفیه، از قرن سوم به‌بعد، مسئلۀ «مقامات عرفانی» مطرح شد. ازاین‌رو، برخی گمان بردند که «مقامات» حاصل تجارب و اندیشه‌های صوفیه و عارفان است که در طول سالیان متمادی شکل گرفته است. برخی، اولین بیانگر «مقامات عرفانی» را امام صادق(ع) می‌دانند. برخی دیگر، آن را در کلام امیرالمؤمنین(ع) و امام سجاد(ع) جستجو می‌کنند. درحالی‌که نتیجۀ پژوهش حاضر این است که پس از قرآن کریم، حدیث معراج، نخستین خاستگاه «مقامات عرفانی» است و دیگران هرآنچه گفته‌اند از این سرچشمه نوشیده‌اند. مقامات عرفانی در حدیث معراج عبارت‌اند از: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل، رضا، تعقل، ذکر، حب و بغض برای خدا، حب دنیا، بیداری در شب، حلال‌جویی و خوش‌اخلاقی.