جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهج‌البلاغه با ترجمه فارسی قرن پنجم و ششم، کهن­ترین ترجمه­ای است که از کتاب گران‌سنگ نهج‌البلاغه در دست ماست. این ترجمه بر خلاف اهمیت زبانی و ادبی­اش، کم‌تر مورد توجه زبان‌شناسان و ترجمه­پژوهان بوده است. به همین خاطر، پژوهش حاضر در صدد است تا به عنوان یکی از اولین پژوهش­ها در این زمینه، به بررسی و نقد ترجمه خطبه مشهور «شقشقیه» با تکیه بر الگوی نقد پیتر نیومارک (1988) بپردازد. یافته­های این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی، نگاشته شده، نشان می­دهد که مترجم در ترجمه واژگان بیش‌تر از راهکار انتخاب معادل فرهنگی و در ترجمه استعارات، بیشتر از راهکار بازسازی تصویر استعاری استفاده کرده است. وی هر چند روش تحت اللفظی را برگزیده است اما از حیث ساختارهای دستوری، تابع بی قید و شرط متن مبدأ نبوده و مواردی از تغییر در ترجمه­اش وجود دارد؛ این تغییرات گاهی به خاطر مسائل ایدئولوژیک و گاهی نیز به دلایل زبانی اتفاق افتاده است.

ترجمه­های قرآن‌کریم یکی از مهم­ترین منابع شکل­دهنده به ذهنیت مخاطبان غیر عرب­زبان قرآن درباره مفاهیم این کتاب آسمانی هستند. واژه «عذاب» یکی از واژگان پرکابرد قرآن‌کریم است که در ساخت طرح­واره قرآنی نسبت به معاد و زندگی در سرای آخرت نقشی کلیدی دارد. این تحقیق به بررسی این امر می­پردازد که مترجمان فارسی قرآن، چه معادل­هایی برای این واژه پیشنهاد داده­اند. بررسی 50 ترجمه فارسی قرآن‌کریم در دوره های زمانی مختلف، با استفاده توأمان از روش­های توصیفی- تحلیلی و روش­های آماری، نشان می­دهد که مترجمان فارسی­زبان قرآن، اهتمام چندانی به معادل­یابی برای این واژه نداشته­اند و در اکثر قریب به اتفاق موارد، از خود واژه «عذاب» برای ترجمه استفاده نموده­اند. البته در طول سده­های میانه هجری، استفاده از خود واژه برای ترجمه به تدریج و با سرعت بسیار کم، رو به کاهش بوده که این سیر نزولی، در سده­های معاصر شکسته می­شود و اکثر مترجمان معاصر نیز رویه متقدمان را پیش گرفته اند. در اندک مواردی که از خود واژه برای ترجمه استفاده نشده، واژگان «مجازات، شکنجه، کیفر، عقوبت، آزار، گرفتاری، بلا و عقاب» به ترتیب کثرت استعمال، به عنوان برابرنهاد این واژه به کار رفته­اند که به نظر می­رسد از میان موارد فوق، واژه «کیفر» واژه­ مناسبی برای هم­ارزی با کلمه «عذاب» در قرآن‌کریم باشد.

بحث و پژوهش در ابعاد مختلف لفظی و معنایی قرآن و بخصوص جنبه­ها‌ی نحوی و بلاغی، حیرت و شگفتی قرآن­پژوهان هر عصری را برانگیخته است. از جمله‌ این مسائل نحوی بلاغی، بحث تنوین و مقاصد و اغراض پنهان در آن است. این پدیده‌ منحصر به فرد زبان عربی که کاربرد گسترده‌ای در قرآن کریم دارد، علاوه بر معنای ظاهری و اصلی‎‌ (نشانه نکره بودن)، معانی ثانوی دیگری هم دارد که به طور پراکنده در کتب نحو و بلاغت به آن‌ها اشاره شده است. با‌ دقت و تأمل در آیات قرآنی چنین برمی‌آید که تنوین، دارای اغراض و دلالت‌های دیگری چون تفخیم، تقلیل، تکثیر، تنویع، تحقیر، تعمیم و... است. بررسی میدانی ترجمه­های فارسی قرآن نشان می­دهد که بیشتر مترجمان، توجه عمیقی نسبت به تنوین و دیگر دلالت‌های معنایی آن‌ نداشته و به طور غالب معنای تنکیری آن را استنباط کرده­اند. در این پژوهش، سعی شده است جنبه‌های دلالی تنوین در برخی از آیات قرآن با روش توصیفی و تحلیلِ انتقادی در ترجمه‌ معاصر عبدالرحمن پیرانی و همکاران به عنوان یکی از جدیدترین ترجمه‌ها‌ی فارسی قرآن کریم به بوته نقد و تحلیل گذاشته شود. نتایج پژوهش نشان می­دهد که توجه به ابعاد معنایی و دلالی تنوین، می‌تواند گامی مؤثر در راستای ارتقای سطوح معناشناختی عبارات قرآنی و کشف لایه‌های بلاغی- معنایی این کتاب آسمانی باشد. اما با توجه به این‌که ترجمه‌ مذکور، حاصل کار یک تیم تخصصی است، در کنار ویژگی­های ایجابی بسیاری که دارد، در حد انتظار به معانی ثانوی تنوین توجه نداشته، که این امر سبب شده است تا این ترجمه، از برخی معانی و مفاهیم والای نهفته در مفردات قرآنی، فاصله بگیرد.

ترجمه­ واژه­ها در قرآن کریم به زبان فارسی ، همواره ذهن پژوهشگران این کتاب آسمانی را به خود مشغول نموده است. یکی از این واژه­های چالش­برانگیز، کلمه­ "تفاوت" است که با مفهوم عام خود که همان اختلاف و فرق بین اشیاست، سازگار نیست . مقاله حاضر در صدد بوده است با روش توصیفی -تحلیلی ، معنای لغوی ریشه­ فوت و سایر مشتقات آن به ویژه تفاوت را مورد واکاوی قرار داده و بر اساس یافته های پژوهش، ترجمه­ های قرآنی آن را مورد ارزیابی قرار دهد. از جمله نتایج پژوهش این بوده است که واژه­ "فوت" در ترجمه­ها غالباً به معنای "رهایی" و "نجات" ترجمه شده که صحیح آن "فرصتی برای رهایی" است. همچنین اکثر مترجمان واژه­ "تفاوت" را به مفاهیمی چون "فرق"، "اختلاف"، نابسامانی"، "ناهمگونی"، "ناهماهنگی"، "خلل", "عیب" و "نقص" ترجمه کرده­اند که با توجه به سیاق آیه و مفهوم لغوی این واژه، ترجمه های یاد شده، مناسب ارزیابی نمی شود و ترجمه­ صحیح آن را می توان "گسستگی" و "نیستی" دانست که با هدف آفرینش نیز کاملاً سازگار است.

واژه‌های «خَرَصَ» و «ظنّ» از جمله کلماتی هستند که در تعدادی از آیات هم‌نشین و در معنا مترادف دانسته شده‌اند. پژوهش حاضر بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی معنای این دو واژه در قرآن بپردازد، بنابراین با معناشناسی این دو واژه و تحلیل سیاق و بافت آیات قرآن، معنای این دو کلمه تبیین و در نهایت تمایز بین آن دو ارائه می‌شود. یافته‌های تحقیق بیانگر این است که اصل معنای واژه «خَرَصَ» تخمین و حدس است و در زبان عرب در مورد تخمین خرماهای نخل به‌کار می‌رود. در صیغه مبالغه (خراص) به معنای کسی است که در تخمین خود اقوال مختلف دارد که آن اقوال پایه و اساسی ندارند. مترجمان فارسی آن را به معنای دروغ، گمان، پندار، تخمین، بیهوده بافتن، یاوه‌گویی، بیان کردن نادرست، فراموش کردن سخنان الهی و تابع نفس شدن، گزافه، افترا، حدس، بی‌ربط‌گو معنا کرده‌اند و بر هرکدام از آن‌ها (به‌جز تخمین و حدس)، نوعی نقد وجود دارد که در مقاله حاضر به آن پرداخته شده است و معنای صحیح واژه «ظن» همان گمان است و در آیاتی که آن‌ها با هم آمده‌اند، در واقع ابتدا از عقیده و سپس از بیان آن عقیده سخن گفته شده است.

ترجمه قرآن‌کریم، راهی برای ایجاد ارتباط غیر عرب­زبانان با قرآن‌کریم است و ازاین‌رو تحلیل و نقد ترجمه­های قرآن‌کریم، به‌منظور شناخت محاسن و کاستی­های ترجمه­های پیشین و دست­یابی به ترجمه­ای مطلوب امری ضروری است. یکی از زبان­های رایج برای ترجمه قرآن‌کریم زبان روسی است. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، پنج ترجمه شاخص را از میان ترجمه­های قرآن‌کریم به زبان روسی بررسی کرده است که توسط «محمد نوری عثمانوف»، «والریا پروخوروا»، «ایگناتی کراچکوفسکی»، «المیر کولیف» و «بتسی شیدفر» از آیه نخست سوره علق ارائه ‌شده‌اند. در این پژوهش ضمن ارائه تاریخچه­ای از ترجمه قرآن‌کریم به زبان روسی، ترجمه­های مذکور در خصوص آیه نخست سوره علق مورد بررسی قرار گرفت و نقاط قوت و ضعف هریک از آن‌ها با استناد به نکات تفسیری، ادبی و شواهد تاریخی تبیین گردید و در نهایت، ترجمه­ای نسبتاً مناسب از آیه مورد بحث، با استفاده از تناسب آیات سوره علق به زبان روسی ارائه‌شده است.

دو ماده قرآنی «عسر» و «یسر» از مفاهیم نیازمند بازنگری در ترجمه‌ها و تفاسیر است. بیش‌تر لغویان، مترجمان و مفسران، معادل «سهولت و آسانی» را برای ماده «یسر»؛ و «سختی» را برای ماده «عسر» اخذ کرده‌اند. مهم‌ترین اشکالی که در صورت پذیرفتن این مفهوم در آیات پنجم و ششم سوره «شرح» نمود می‌یابد، عدم تطابق پیام آیات با واقعیت است. بر همین اساس، بیش‌تر مترجمان و مفسران، واژه «مَعَ» در این دو آیه را حاکی از نزدیکی حصول یسر در پی عسر دانسته و در ترجمه آن، کلماتی از قبیل «بعد از» را به‌عنوان معادل در نظر گرفته‌اند و تحت تأثیر یک قاعده نحویِ قابل نقد و روایتی ضعیف، معتقد شده‌اند که آیه ششم، تکرار و تأکید آیه پنجم است و پیام دو آیه این است که با هر عسر، دو یسر است. جستار حاضر در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی به بازیابی مفهوم «عسر و «یسر» و نیزتبیین نوع الف و لام «عسر» و تنوین «یسر» در آیات مذکور پرداخته و بر این نکته تصریح نماید که توجه به قرینه سیاقی آیاتِ نخستین سوره، بیانگر یک سنت الهی در آیه پنجم و بیان نمونه عینیِ قابل تحقق این سنت درباره رسول خدا (ص) در آیه ششم است. به این مفهوم که: قطعاً با هر عسری (ضیق و سختی هدفمندی)، یسری (سعه وجودی) عظیم است و در این عسر تو ای پیامبر (سختی و سنگینی بار رسالت)، نیز یسر (سعه وجودی) عظیمی خواهد بود. براین اساس، وجه تکرار آیات، تأکید و مبالغـه و مانند آن نیست؛ بلکه هریک از دو آیه دربردارنده پیامی مستقل است که در این مقاله واکاوی شده است.

الگوهای متعددی به ارزیابی کیفیت و نقد ترجمه­ها می­پردازند که در بین آن‌ها الگوی گارسس زوایای بیش‌تری از نقد ترجمه­ها را در برمی­گیرد. این الگو بر اساس اصل برابری میان متن مبدا و مقصد استوار است و آن را در چهار سطح معنایی- لغوی، نحوی- صرفی، گفتمانی-کارکردی و سطح سبکی- کاربرد شناختی می­داند. این پژوهش در صدد بوده است با روش توصیفی –تحلیلی، ترجمه الهی­قمشه­ای و فولادوند از سوره مبارکه قمر را بر مبنای سطوح چهارگانه مدل گارسس مورد بررسی و نقد قرار دهد. نتایج نشان می­دهد که در سطح معنایی-لغوی در ترجمه فولادوند بسط معنایی بیش‌تر و در ترجمه الهی­قمشه­ای قبض معنایی، ابهام واژگانی و توضیح بیش‌تری مشاهده می­شود. در سطح صرفی-نحوی در ترجمه فولادوند ترجمه غلط ساختار صرفی و نحوی بیش‌تر و در ترجمه الهی­قمشه­ای جابجایی ساختار در ترجمه بیش‌تر وجود دارد. در سطح گفتمانی-کاربردی در ترجمه فولادوند و الهی­قمشه­ای تغییر منظور آیات در حد یکسان و تغییر به سبب تفاوت­های اجتماعی و فرهنگی در ترجمه فولادوند بیش‌تر مشاهده می­شود. در سطح سبکی–کاربرد شناختی در ترجمه الهی­قمشه­ای، تغییر کاربرد صنایع بلاغی بیش‌تر مشاهده می­شود. بنابراین میزان افزایش در ترجمه الهی­قمشه­ای بیش‌تر و در ترجمه فولادوند میزان مانش و میزان کاهش، بیش‌تر مشاهده شد.

بررسی، شناخت و نسبت‌سنجی اسماء الهی نقش بسزایی در فهم، ترجمه و تفسیر قرآن کریم دارد. در جستار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، هشت نام الهی حوزه آفرینش؛ صانع، خالق، فاطر، مبدئ، منشئ، بدیع، بارئ، ذارئ، مورد بررسی قرار گرفته تا بر پایه کاربست‌ها در شعر و نثر عرب، بافت زبانی و روابط هم‌نشینی و جانشینی در قرآن کریم، احادیث معصومان، سخن لغت‌شناسان و مفسّران، معنای دقیق و تفاوت‌های مفهومی و کاربردی آن‌ها نمایان شود. این نام‌ها همگی بر اصل مفهوم آفرینش دلالت دارند، ولی هریک ویژگی مفهومی و کاربردی خویش را دارا است. "صانع" سازنده با دقت، علم و مهارت است. "خالق" به معنای آفریننده‌ بر اساس اندازه و تقدیر است و با ربوبیت و رزق پیوستگی دارد. "فاطر" به معنای پدیدآورنده‌‌ای است که نیستی را می‌شکافد و با توجه به هم‌نشین‌هایش بر قدرت و عظمت خداوند دلالت دارد. "مبدئ"، با توجه به مفهوم متقابل آن (معید)، بر آفرینش آغازین دلالت دارد. "منشئ" پدیدآورنده رفعت بخش است. "بدیع" بر نوآوری و بی‌نیازی آفریدگار از ماده و صورت پیشین دلالت دارد. "بارئ" آفریدگاری است که خود از هر عیب و نقص منزّه است و آفریدگانی به ‌دور از عیب و ناراستی می‌آفریند. "ذارئ" آفریدگارِ آفرینش پردامنه و پراکنده است. بی گمان لازم است تفاوت مفهومی این نام‌ها ، در ترجمه، تفسیر و استناد به آیات مورد توجه قرار گیرد.

اسلوب عطف یکی از پرکاربردترین اسلوب­ها در زبان عربی به­ویژه در قرآن کریم است که با پیوست عبارتی به عبارت دیگر، مانع از تکرار گردیده و سبب ایجاز در کلام می­گردد. اصل بر این است که"معطوف­علیه" به عنوان عبارت نخستِ این اسلوب و "معطوف" به عنوان عبارت پسین در کنار یکدیگر قرار می­گیرند. اما گاهی میان این دو عبارت به ­وسیله عبارتی که متعلق و متکی بر هر دو آن­ها است، جدایی می­افتد. بر اساس این پژوهش، این پدیده دارای کارکردی معنایی بوده و در واقع بیانگر تفاوت میان معطوف­علیه و معطوف در برخورداری از معنای حکم مشترک­فیه [حدث کلام + عبارت فاصل] است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این پدیده در ترجمه آیاتی از قرآن کریم پرداخته است. نتیجه بررسی­ها حاکی از آن است که این امر به عنوان یک پدیده شاخص معنایی، مورد شناخت و توجه مترجمان قرار نگرفته و جز در موارد معدودی به انتقال معنای حاصل از آن اهتمام نشده است. در این میان، ترجمه­های تفسیری و ارتباطی که دست بازتری نسبت به ترجمه­های تحت­اللفظی دارند، واکنش بهتری در مواجهه با این پدیده داشته­اند.