جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مثنوی معنوی مولانا حاوی مباحث بسیار متنوع و گوناگونی است؛ به‌طوری که هر قسم موضوعی را در آن می‌توان یافت. اما در همۀ موضوعات مطرح‌شده در آن، مولانا می‌خواهد به آن هدفی که در ذهن خود دارد، برسد و با تمثیل‌های خود، مخاطب را به اقناع برساند. یکی از مباحثی که در لابه‌لای ابیات مثنوی به چشم می‌خورد، ذکر داستان‌های عاشقانه‌ای چون لیلی و مجنون، محمود و ایاز، وامق و عذرا، شیرین و فرهاد و ... است که قهرمانان این داستان‌ها، نام‌آشنا و شناخته‌شده‌ هستند. در این پژوهش سعی شده تا با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه‌ای، ضمن پی بردن به میزان بسامد این داستان‌ها در دفترهای شش‌گانۀ مثنوی، به این پرسش پاسخ داده شود که مولانا از ذکر این داستان‌ها در مثنوی، چه اهدافی را دنبال می‌کرده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که مولانا جز در مواردی که با هدف بیان مثال نامی از قهرمانان این داستان‌ها می‌برد، در بقیۀ موارد، با ذکر این حکایت‌ها یک لطیفۀ زیبای عرفانی را که منبعث از عشق حقیقی که پایه و اساس مکتب اوست، بیان می‌کند.

دغدغۀ وجود جهانی دیگر که از آن با عنوان «وطن مألوف» یاد می‌شود، در ذهن بشرِعهد باستان تا انسان قرن بیست‌ویکم، همواره وجود داشته است. مولانا نیز در اندیشه‌های عرفانی خود، برای انسان وطنی فرامادی متصور شده است که این خاستگاه، تفاوت‌های اقلیمی و زبانی را کمرنگ می‌کند. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی نگاهی به مفهوم وطن مألوف بر اساس مثنوی معنوی دارد. جاودانگی انسان در مثنوی، با دستیابی به وطن اصلی فراهم می‌شود. این جاودانگی به‌تدریج هم می‌تواند صورت بگیرد و هر انسانی با هر رتبه‌ای، دور از این تعالی و کمال نیست. مولانا معتقد است با تهذیب نفس و طی مراحل سلوک می‌توان بازگشتی اختیاری داشت و حتی هنگام حیات دنیوی نیز از مبدأ الهی بهره برد. از دیدگاه مولانا، وطن مألوف، مکانی دور از دسترس نیست و راه دستیابی به آن «انسان بودن» است و بس.

یکی از جلوه‌های مهم زندگی صوفیان و عارفان که نزد محققان کمتر بدان توجه شده، مسئلۀ اهمیت کسب‌وکار و جایگاه پیشه و حرفه نزد عارفان و سالکان مسلمان است؛ از آنجا که کار و کوشش برای تأمین معاش به اشکال گوناگون در زندگی گروه‌های مختلف جامعه نمود داشته، در نزد اهل تصوف نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌ است.‌ جایگاه شامخ عرفان و عرفای اسلامی در ادب فارسی و ضرورت بررسی اقوال و اعمال مشایخ عرفان و تصوف، از اهمیت تحقیق است. در این پژوهش که با روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تبیین، تحلیل و توصیف نگرش عارفان به کار و جایگاه حرفه و پیشه در اندیشۀ عارفان مسلمان شش قرن نخست اسلامی صورت گرفته، مشخص شد که باتوجه به حکایات و اقوال مشایخ صوفیه در متون منثور عرفانی این دوره، شیوه‌های ارتزاق آن‌ها از سه روش کسب، توکل و دریوزگی بوده ‌است و با وجود رابطۀ حسنۀ سلاطین و مردم با صوفیه، اهل تصوف پیوسته از فتوحات و نذورات، صدقات، عطایا، منابع اوقافی و... بی‌بهره نبوده‌اند. به‌طور کلی، اکثر صوفیان به پیشه و حرفه اشتغال داشته‌اند و از دیدگاه آنان، کار و کوشش، نه‌تنها برای تأمین معاش آن‌ها بلکه برای کمک به نیازمندان، ضعفا و یاران جایگاهی والا داشته ‌است.

در این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی به تبیین و تشریح کارکرد و تأثیر خیال در تحول عشق مجازی به عشق حقیقی با تکیه بر آراء ابن‌عربی پرداخته شده است. بعد از مقدمه و ذکر مسئلۀ تحقیق و پیشینۀ آن، ماهیت عشق و انواع آن بررسی و سپس به مباحث اصلی این پژوهش پرداخته شده است؛ از جمله: عالم خیال و انواع آن، معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی خیال عرفانی در دیدگاه ابن‌عربی، همچنین رابطۀ عالم خیال متصل و عالم خیال منفصل، طرق اتصال به عالم خیال منفصل که از دو طریق خواب و بیداری رخ می‌دهد، دلیل تأثیر خیال در تحول عشق مجازی به عشق حقیقی، ارتباط خیال عرفانی با نور خدا و تجلی حق و مراحل تحول عشق مجازی به حقیقی بر پایۀ خیال که به پنج قسمت ادراک زیبایی، پختگی صورت ذهنی، اتحاد عاشق و معشوق، کمرنگی صورت معشوق خیالی و سیر به‌سوی معشوق عقلی و خیال عشق حقیقی تقسیم می‌شود. نتیجۀ این تحقیق نشان می‌دهد عشق با گذر زمان، قوۀ خیال فرد را تسخیر و تصویری از معشوق در خیال عاشق ایجاد می‌کند که از حوادث خارج مصون است و با نفس عاشق اتحاد درونی دارد؛ با گذر زمان این تصویر نیز کمرنگ‌تر می‌شود تا بدان جا که عشق، بدون تصویر می‌گردد و به عشق عقلی و سپس الهی تبدیل می‌شود.

آشنایان با دیدگاه‌های سیمون وی، به‌خوبی از ژرفا و عمق آرای عرفانی او آگاه‌اند. در این پژوهش مکانیسم رهایی از خود و یگانگی با حقیقت مطلق (خدا) در چهارچوب نظام عرفانی سیمون وی بررسی می‌شود. به باور او، آدمی برای حفظ توازن درونی، نباید خلأهای به‌وجود‌آمده در درونش را با امور موهوم و خیالی پر کند. آدمی با انقطاع از امیال و تاب آوردن خلأهایی که عامل عدم توازن‌اند، پذیرش محنت ناب و خلق معکوس زمینۀ دریافت لطف الهی را فراهم می‌سازد. با ظهور لطف الهی، انسان به خود حقیقی‌اش یعنی امر مقدس غیرشخصی و تفاوت آن با خودِ خودپنداشته آگاه می‌شود. طالبِ حقیقت باید یک گام فراتر گذارد و با فانی کردن من، تنها داشته‌اش را به پروردگار بازگرداند.

وصال، هدف عارف سالک بوده و هریک از احوال عرفانی، نمایندۀ مرحله‌ای از سفر عرفانی تا رسیدن به این هدف هستند. ابن‌عربی کتاب ترجمان الاشواق را به زبان شعر و به سبک اشعار جاهلی سروده و در آن به بیان تجربیات عارفانه‌اش در مسیر وصال پرداخته است. در این بین، نباید از نظر دور داشت که تعابیر مجازی از جمله استعاره‌ها در ساختار نمادهای رمزآلود متون عرفانی نقش‌مند هستند؛ ازاین‌رو برای شناخت جهان‌بینی عارف، بررسی این استعاره‌ها ضروری است. این جستار با محوریت بررسی استعاره‌های شناختی و نیز با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی، این هدف را پی‌گرفته است تا مفاهیم مرتبط با پربسامدترین تعبیرات عرفانی ابن‌عربی را مورد تحلیل قرار دهد. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که احوال «مشاهده» و «شوق» بیشترین مفاهیم استعاری را در حوزۀ مقصد به خود اختصاص داده و ریزاستعاره‌های شناختی پیرامون دو کلان‌الگوی «مشاهده/شوق انسان است» و «مشاهده/شوق مکان است» شکل گرفته‌اند. همچنین با توجه به رویکرد این استعاره‌ها می‌توان گفت که گفتمان کتاب ترجمان الاشواق اکتشافی ِماجراجویانه است.

نقد روش‌شناسی کتاب، یکی از موضوعات قابل توجه در حوزۀ آثار علمی و پژوهشی است و با توجه به اینکه کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزّالدین محمود کاشانی و ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی در شمار آثار شاخص و مهم عرفانی در قرن هشتم هجری است و هر دو مترجم در شمار سلسله مشایخ سهروردیه از مشرب فکری واحدی برخوردارند، مقایسۀ تطبیقی و نقد روش‌شناسی این آثار، علاوه بر معرفی و تبیین کتاب عوارف المعارف سهروردی، امکان شناخت بیشتر و همه‌جانبۀ هر دو اثر را نیز فراهم می‌کند و نشان می‌دهد که مترجمان تا چه اندازه در ترجمۀ خود، تحت‌تأثیر متن اصلی عوارف المعارف سهروردی بوده و توانسته‌اند در زمینۀ ترجمه، توانمند عمل کنند. البته نقدهایی نیز بر این دو اثر وارد است که نگارندگان در این نگاشته قصد دارند علاوه بر مقایسۀ تطبیقی و توصیف و تبیین متن اصلی هر دو ترجمه، نقدهایی با رویکرد محتوایی و لفظی نیز انجام دهند تا ضمن بررسی، توصیف و تحلیل این دو اثر، روش‌شناسی آن‌ها هم از جنبۀ انتقادی نقادی شود.

مایستر اکهارت، عارف دومینیکن مسیحی، مدعی است کاربست آموزه‌های عرفانی و زندگی در سرمدیت، سبب بروز تغییراتی پایدار به‌لحاظ روحی و جسمی در سالک می‌شود. این تغییرات می‌توانند برای دستیابی به هدفِ زندگیِ به دور از رنج، یاری‌کننده باشند‌. از سوی دیگر، اکهارت تولی نیز به‌عنوان یک معلم معنوی معاصر، ظهور زندگی سرمدی را راه حلی برای پایان رنج اسارت ذهن و گرفتاری در چرخۀ زمان می‌داند. او بر آن است که با این شیوه می‌توان جهانی تازه را خلق کرد. با فرض وجود شباهت‌هایی، در این مقاله سعی شده است مبحث حال و زندگی سرمدی را در این دو دیدگاه مقایسه شود. این دو نظرگاه در طرح شیوه‌های اتحاد عرفانی با امر فرا‌طبیعی و زندگی در حال سرمدی با یکدیگر اشتراکات زیادی دارند. عمده تفاوت‌های مبنایی این دو در نظرگاه عرفانی اکهارت و معنویت پیشنهادی تولی است و مواردی همچون مباحث هستی‌شناختی، بحث از خلقت جهان، تغییر در وضعیت آگاهی، تجربه‌پذیری و سعادت درونی و بیرونی را در بر می‌گیرد.

مولانا جلال‌الدین بلخی به‌واسطۀ فعالیت‌های مولوی‌پژوهان و محققان در سراسر دنیا چهره‌ای شناخته‌شده است. تأثیرپذیری از اشعار مولانا در عرصه‌های هنری، همچون فیلم‌سازی و برگزاری کنسرت‌های موسیقی و یا ترجمۀ آثار او و الهام‌گیری از آن‌ها در خلق آثار متفاوت بوده است. دسته‌ای از محققان مغرب‌زمین، فراتر از ترجمه، نگاهی هرچند مختصر به زندگانی مولوی و اندیشه‌هایش داشته‌اند که آنه‌ماری شیمل و ویلیام چیتیک منتخب از این دسته‌اند. در این پژوهش سعی شده تا با طبقه‌بندی ساختاری و موضوعی آرای مستشرقان مذکور و بیان دیدگاه و روش کار آنان، شمایی کلی از مولانا از دید پژوهشگران غربی ارائه داده و بستری برای مقابلۀ چهرۀ مولانا از منظر شرقی و غربی فراهم سازیم. در حوزۀ ساختاری مباحثی چون عربی‌سرایی، بهره‌گیری از زبان‌های دیگر، انسجام و پیوستگی، بلاغت، داستان‌سرایی، عروض و موسیقی زبان و نمادشناسی مورد توجه قرار گرفته و در حوزۀ موضوع نیز توجه به مباحث هستی‌شناختی و الهیات مولوی، آدمی و احوالات او در مثنوی، عبادات، تأثیرپذیری مولوی از ابن‌عربی و شاعران دیگر، سماع و مثنوی مدنظر این محققان بوده است. تحلیل توصیفی، قرائت نزدیک با متن، توجه به مفاهیم کلیدی و تحلیل چهرۀ مولانا از جنبۀ تاریخی نیز، از جمله شیوه‌هایی است که آنان در بررسی‌های خود اتخاذ کرده‌اند. آنچه از تحلیل و بررسی آرای مولوی‌پژوهان مذکور به دست آمد، توجه بیشتر آنان به جنبه‌های موضوعی تا ساختاری، تمرکز بر متن آثار مولانا برای تحلیل شخصیت او و تشابه موضوعات مورد بررسی در آثار آنان و تفاوت اندک دیدگاه‌ها در توضیح برخی مفاهیم و اصطلاحات است.

از دیرباز، اختلاف بین صوفیان و فقیهان، بسیار عمیق و گاه خونین بوده است. صوفیان همواره داعیۀ بیان و عمل به حقیقت دین را داشته‌اند و در مقابل، فقیهان ایشان را به دوری از مبانی و سخنان پیامبر و بزرگان دین متهم کرده‌اند. در این مقاله سعی شده است به قسمتی از این میدان که از طرف کسانی چون ابن‌جوزی، ابن‌تیمیه و پیروانشان رهبری می‌شود، پرداخته و دلایل و چرایی این نزاع در دو قالب کلی بررسی شود: 1. زمینه‌های اصولی و بنیادین اختلاف از قبیل تضعیف عقل و منزوی کردن آن، جهان‌بینی تک‌قطبی، رویکرد روایت‌محور، تفسیر ظاهرگرایانه و مقید به زمان و مکان، تضعیف و ترهیب فرق دیگر، خوف‌محوری، منطق حفظ ‌قدرت؛ 2. دلایل مصداقی در برخی اعمال و اندیشه‌های صوفیانه چون وجود شطحیات، بدعت‌ها، ریا، جهل، شرک و... همچنین در میان بیان نقد‌های ایشان گاهی به‌نحو مختصر به دیدگاه عرفا اشاره خواهد شد تا مطالب کاملاً یک‌سویه پیش نرود. در نهایت با عنایت به تفاوت‌های این دو مشرب، مشاهده می‌شود که گاهی مرز میان این دو طیف، کم‌رنگ شده و افرادی را نمی‌توان به‌راحتی در میان یکی از این دو مکتب دسته‌بندی کرد. ولی فهم دلایل این اختلاف چه از منظر تحلیلی در بیان زمینه‌های اصولی و چه از حیث توصیفی در نقدهای مصداقی در بستر رویکرد امثال ابن‌جوزی، معیار تقریبی برای فهم تمایزها و شناخت دقیق‌تر از هریک از این دو نگرش به دست خواهد داد.