جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مکتب روان‌شناسی یونگ بر اساس مفهوم ناخودآگاه ذهن بشر بنا شده است. محتویات و ذخایر بخش ناخودآگاه جمعی ذهن انسان «کهن‌الگو» نام دارد که طبق نظر یونگ معمولاً به شکلی ناخواسته و با زبانی نمادین از طریق خودآگاه ذهن، در فرهنگ‌های اقوام مختلف جهان نمودار می‌گردد. اسطوره‌ها، رؤیاها، ادبیات، هنر، دین، کشف و شهودهای عرفانی، بستر مناسبی برای تجلی این تصاویر و مفاهیم کهن هستند. آثار عرفانی برخاسته از روح و ناخودآگاه ذهن صاحبان خود، به‌سبب دریافت کمالات و ادراکات باطنی عرفا، برای بررسی کهن‌الگوها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. حدیقۀ سنایی یکی از آثار ارزشمندی است که موضوع آن توحید، عرفان و اخلاق است و پیام آن دعوت به درون‌بینی است. فضای عارفانه و رمزآمیز حاکم بر حدیقه، تأثیرپذیری از اساطیر، وجود شعرهای روانی، به‌ویژه قلندریات و شطحیات و طامات، تعلیم مقاصد صوفیه از راه خیال‌انگیزی و شاعری، درآمیختن مضامین عارفانه و عاشقانه، برای اولین بار به‌وسیلۀ سنایی به‌عنوان پیشرو شاعران عارف، این اثر را برای بررسی کهن‌الگویی حائز اهمیت می‌سازد. تحقیق حاضر با هدف تحلیل محتوایی و بررسی تطبیقی کهن‌الگوها بر اساس نظریۀ یونگ در حدیقه صورت گرفته است و رابطۀ آرا و عقاید یونگ را با عرفان و تصوف ایرانی در منبع موثقی چون حدیقه بیان می‌کند. همچنین وجوه شباهت و اختلاف دیدگاه یونگ و سنایی را یادآور می‌شود. در پایان، با بررسی کهن‌الگویی دو حکایت، نمود و تجلی مضامین کهن‌الگویی را در گونه‌های ادبی چون شعرهای غنایی و حکایت‌های عارفانۀ کوتاه، خاطرنشان می سازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که سنایی در شعرهای روانی خود که حاوی مکاشفات عارفانۀ اوست، تحت‌تأثیر ناخودآگاه جمعی قرار گرفته و برای بیان مقاصد عرفانی از مفاهیم کهن‌الگویی بهرۀ فراوانی برده است. در نهایت نتیجه می‌گیریم نمادها و مضامین کهن‌الگویی که گاه معنایی قدسی به خود می‌گیرند، علاوه بر تأثیرگذاری در درک این‌گونه اشعار، خواننده را به‌سوی تعالی و کمال رهنمون می‌سازند.

حدیقه ‌الحقیقه حکیم سنایی در حدّ واسط قلمرو شریعت و طریقت قرار دارد. در این کتاب بنا بر روحیۀ شریعت‌مدار و زاهدانۀ سنایی، گناهان کبیرۀ شناختی (شرک و...) و گناهان کبیرۀ رفتاری (لِواط و...) نمود یافته و با توجه به طریقۀ عرفانی سنایی، هفت گناه اخلاقیِ آز، شهوت، کبر، بُخل، خشم، حقد، حسد به‌عنوان «هفت درِ دوزخ» معرفی شده است. بررسی و بازتاب انواع گناهان کبیرۀ شناختی، رفتاری و اخلاقی در حدیقۀ سنایی و به دست دادن زنجیرۀ علّی این گناهان با توجه به سرچشمه‌های قرآنی و روایی و حکمی آن و زمینۀ اجتماعی عصر سنایی، ما را به این حقیقت می‌رساند که هفت گناه کبیرۀ اخلاقی در کلام او زمینۀ علّی دیگر گناهان کبیرۀ شناختی و رفتاری هستند و این مهم در جای خود گره‌خوردگی شریعت و طریقت را در سبک حدیقۀ سنایی تبیین می‌سازد. بنابراین سنایی نه‌تنها به‌عنوان یک واعظِ زاهد و یک شاعرِ عارف، بلکه به‌عنوان یک منتقد جدی اجتماعی، با گناهان و رذایل اخلاقی عصر خود مبارزه می‌کند. این پژوهش در جای خود اهمیت و سازوکار عنصر اخلاق را در پیشگیری از گناهان در نظام عرفانی سنایی نشان می‌دهد.

در میان حکایت‌های پرشمار متون و تذکره‌های عرفانی، حکایاتی دربارۀ تحول روحی عرفا دیده می‌شود که بخش عظیمی از فضای این آثار را در بر گرفته است. این حکایت‌ها شرح احوال عارفانی است که در اثر واقعه‌های غیبی، متحول و به طریقت صوفیان وارد شده‌اند. چگونگی ورود اهل سلوک به طریقت در حکایت‌های تحول روحی بسیار شبیه به یکدیگر است. این شباهت به‌سبب فرایند منظم و مشخصی است که در این حکایت‌ها دیده می‌شود. فرایند مذکور در مقدمات، واقعه و آثار و نتایج دارای عوامل مشترکی است که در این حکایت‌ها آمده است. فرایند شکل‌گیری تحول روحی عارفان مختص به نقطۀ آغازین سلوک نیست و در سیر استکمالیِ عارف به مراتب و درجات برتر نیز دیده می‌شود. ازاین‌رو پرسش‌های مطرح در این پژوهش آن است که چگونه این تحولات اتفاق می‌افتد؟ چه آثار و نتایجی را در بر دارد؟ عناصر تشکیل‌دهندۀ آن‌ها در عرفان اسلامی چیست؟ آیا همۀ عرفا به یک شیوه تحول می‌یابند؟ این مقاله با بررسی فرایند شکل‌گیری حکایات مربوط به تحول روحی، این مطلب را تبیین و اثبات می کند که تحول در عرفان اسلامی مبتنی بر عوامل و عناصر مشابهی است که نقشی اساسی در تمام مراحل سلوک و طریقت دارد.

یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مباحث در منظومۀ فکری اهل عرفان، بحث دربارۀ مفهوم «کرامت» است. کرامت را می‌توان یکی از ارکان مهم تصوف و نظریۀ ولایت نیز در نظر گرفت. یکی از انواع کرامات که در متون عرفانی و حکایات منقول در باب مشایخ، بر پایۀ آیات و روایات، بسیار مورد توجه بوده، «فراستِ» عارفانه است. فراست، به‌سبب خصیصه‌های ماهوی متفاوت و ابعاد معرفت‌شناختی خاص خود، در میان کرامات منتسب به صوفیه، جایگاه ممتاز و ویژه‌ای را به خود اختصاص ‌داده است. یکی از دلایل اهمیت بسیار زیاد این قوۀ موهوبی و باطنی، که آن را از سایر کرامات صوفیه متمایز نموده ‌است؛ نقش‌ها و کارکردهای فردی و اجتماعی فراوانی است که در حوزۀ تصوف و عرفان بدان منسوب است. در این پژوهش، کوشیده‌ایم تا با مطالعه و بررسی دقیق متون کلاسیک متصوفه و حکایات مندرج در تذکره‌ها و اولیانامه‌ها، حول محور فراست، به شناسایی، دسته‌بندی و تحلیل پدیدارشناختی هریک از این کارکردها و زیرشاخه‌های آن‌ها بپردازیم. یافته‌های حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که فراستِ عارفانه، به‌مثابۀ یک ابزار مناسب در جهت پیشبرد اهداف مادی و معنوی صوفیه، دارای کارکردهایی با ماهیت‌های گوناگون معرفتی، تربیتی، اِقناعی، سیاسی‌حکومتی و رقابتی بوده‌است. بدیهی است که نگاه دقیق و علمی به این امر می‌تواند روشن‌کنندۀ حقایق فراوان باشد و برخی از گره‌های ادبی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تاریخ تصوف را نیز بگشاید.

در این نوشتار به تحلیل و مقایسۀ انتقادی یکی از مؤلفه‌های معنویت‌گرایی جدید «خودالوهیتی» با تعالیم عرفان اسلامی «وحی دل» با تاکید بر اندیشه مولوی پرداخته‌ شده است. در دوران پست‌مدرن معنویت‌گرایی به‌عنوان گفتمان رقیب ادیان سنتی، از مؤلفه‌ها و عناصر گوناگون برخوردار است. «گردش به درون» یکی از مؤلفه‌های محوری معنویت‌گرایی جدید است که پیامد آن خودالوهیتی انسان مدرن است. معنویت‌گرایی بر این باور است که انسان با تغییر زیست معنوی و چرخش از عالم بیرون و تمرکز بر درون خود، می‌تواند تمام حقیقت را دریافت کند بدون اینکه به عالم بیرون از انسان اصالت دهد. ظاهراً این انگاره با برخی از آموزه‌های عرفان اسلامی، به‌ویژه برخی تعالیم مولوی مشترک به نظر می‌رسد؛ بر اساس آموزۀ وحی دل، انسان با زنگارزدایی می‌تواند به دریافت حقیقت در درون خود نائل آید. با عنایت به انتشار گستردۀ آثار این شاعر و عارف مسلمان در غرب و گرایش معنویت‌گرایان جدید به تعالیم وی، به مقایسه و تحلیل این موضوع خاص از منظر مولوی و معنویت‌گرایی پرداخته و چنین نتیجه‌گیری شده است که اصل موضوع (تأکید بر دریافت‌های معنوی در ساحت درونی بشر) مشترک است اما پیامدها و دلالت‌های الهیاتی عرفانی آن با جهان‌بینی عرفانی مولوی ناسازگار است.

مولوی خودشناسی را لازمۀ هر نوع شناختی می‌داند، لذا اعتبار هر گونه شناختی که مسبوق به شناخت خود نباشد، از دیدگاه او منتفی است. وی مانع معرفتیِ شناخت ماهیت انسان را هویت انسان می‌داند و معتقد است که هویت انسان ریختی زبانی دارد که در تعامل زبانیِ شخص با دیگران شکل می‌گیرد، لذا با زوال زبان که مراد از آن سکوت ذهنی است، می‌توان هویت زبانی را منعدم کرد. با از بین رفتن هویت زبانی انسان قادر به شناخت خود و در پی آن شناخت غیر می‌شود. در این نوشتار از انعدام هویت زبانی که معادل فنا در ادبیات عرفانی است، تعبیر به شکست هویت می‌شود. مولوی با متمایز کردن جان اول از جان دوم به ملازمۀ میان خودشناسی و خداشناسی می‌پردازد و بر این اساس جان اول را که محجوب در پردۀ هویت زبانی است، مستعد شناخت حق نمی‌داند. وی هویت زبانی را مانع دمیدن جان دوم در انسان می‌داند و جان دوم یا جان خدادان را که همان نفخۀ الهی است، عین شناخت حق می‌داند.

جستار پیش رو این انگارۀ محتمل را به چالش می‌کشد که «تصوف، مولود فقر و برآیندِ محرومیت افراد فرودستِ جامعه است». شواهد دال بر کاستی‌ها و در مواردی کذب چنین انگاره‌ای بسیار است. بنا به گزارش بسیاری از منابع تاریخی و تذکره‌ای، فرادستانی چون ابراهیم ادهم، شبلی، علاءالدولۀ سمنانی، داراشکوه، غزالی، شمس تبریزی، مولوی و دیگران در حالی به تصوف روی آورده‌اند که خود از تموّل مالی، منزلت علمی یا مناصب دولتی عالی برخوردار بوده‌اند. در صورت پذیرش و مسلّم گرفتن این واقعیت، چالش بعدی به انگیزه‌های فرادستان از گرویدن به تصوف مربوط خواهد بود. پژوهش حاضر با رجوع به ادبیات صوفیانه و نیز با بهره‌گیری از آراء مشهور روان‌شناختی اندیشمندانی چون یونگ، ادلر و مازلو و تطبیق آن‌ها با احوال فرادستانِ معنویت‌گرا صورت پذیرفته است و یافته‌های آن حکایت از این دارند که ناکارآمدی علوم عقلی در کشف حقیقت، تلاش برای یافتن اطمینان قلب، معناجویی، خودشکوفایی، تسکین غم غربت، مهار نفس، عبودیت، سرخوردگی از عوامل مادی در سعادت انسان، رؤیاهای صادقه و بصیرت‌ها نقش بسیار اثربخشی در معنویت‌طلبی و گرویدن فرادستان به تصوف بازی کرده‌اند.