جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تلاش هاى زیادى درباره ى چند و چون تعلیم و تربیت اسلامى صورت گرفته است، اما اینک سؤالى رودرروى آن مطرح است، و آن این است که «آیا تعلیم و تربیت اسلامى مى تواند یک علم باشد؟». مقاله ى حاضر ضمن بررسى معانى متفاوت تعلیم وتربیت، وجوهى را که مى توان در آن از «علم تعلیم وتربیت اسلامى» سخن گفت، بررسى مى نماید و مهم ترین مشکلاتى را که بر سر راه هر رویکرد وجود دارد، برمى شمارد; خصوصاً رویکرد استنباطى را به تفصیل بررسى کرده و بر آن است که «تجربى» بودن یا «نقلى» بودن چنین علمى با مشکلاتى هم چون متفاوت بودن گزاره هاى دینى، مقوله ى داورى و توجیه، نبود روش شناسى مناسب، عدم وضوح مفهومى و هرمنوتیکى روبه رو است. درنهایت، مقاله توصیه مى کند که تعلیم و تربیت اسلامى، نه به مثابه یک علم، بلکه به مثابه یک فرآیند درنظر گرفته شود که در آن صورت، سخن بسیارى براى گفتن دارد.

در فرآیند تربیت دینى، قاعده ى الزام متربى به رعایت تکالیف دینى جایگاه بسیار مهمى دارد که تاکنون کمتر بدان پرداخته شده است. در این مقاله با استناد به آیات و روایات به بحث و بررسى در لزوم، شرایط، ماهیت، قلمرو و پیامدهاى ناشى از عدم رعایت یکى از گونه هاى الزام (الزام والدین نسبت به فرزند خود در رعایت تکالیف الهى) پرداخته شده است. نتیجه اى که از مباحث مطرح شده در این مقاله به دست آمده آن است که براساس گزاره هاى متعددى که در متون دینى وجود دارد، الزام فرزندان به رعایت تکالیف دینى از جمله وظایف و تکالیف شرعى والدین است و آنها موظف اند با عنایت به درجه ى اهمیت تکالیف دینى و در راستاى تربیت دینى فرزندان خود، از این اصل تبعیت نمایند.

در این مقاله ابتدا مرورى کوتاه بر پارادیم قدیم (پاردایمى که هم اکنون در کشورهاى غیرپیشرفته رایج است) داریم و با برخى از پیش فرض هاى آن آشنا مى شویم; سپس به تاریخچه ى تحولات رخ داده در نظریه هاى تعلیم و تربیت و ظهور الگوى تأملى مى پردازیم; و در این راستا، با برخى از اصول پارادایم جدید آشنا خواهیم شد. مرورى بر پیشینه ى جنبش فلسفه ى کاربردى و تفکر انتقادى و هم چنین نقص هاى آموزش این نوع تفکر بخش دیگرى از این مقاله است; سپس «برنامه ى فلسفه براى کودکان و نوجوانان» به عنوان گامى فراتر از تفکّر انتقادى و آخرین دستاورد نهضت فلسفه ى کاربردى مورد بررسى قرار مى گیرد. نحوه ى پیدایش و نحوه ى اجراى این برنامه، علاقه ى کودکان و نوجوانان به آن، نتایج مثبت آزمون هاى به عمل آمده و مهارت هاى مورد آموزش این برنامه، موضوعات بعدى مقاله است. در انتها، سه مؤلفه ى عملیاتى جدیدى که این برنامه براى متحوّل ساختن نظام آموزش و پرورش پیشنهاد مى کند بررسى مى شود. این سه مؤلفه عبارت اند از: حلقه ى کندوکاو، معلمان تغییر نقش یافته و کتاب هاى درسى داستانى.

یکى از گسترده ترین مفاهیمى که در حوزه ى تعلیم و تربیت مطرح شده تفکر انتقادى است که با توجه به گسترش و تغییرات مداوم دانش و اطلاعات در جهان امروزى، ضرورت آموزش آن براى نظام هاى آموزشى کشورهاى مختلف آشکار شده است. البته تفکر انتقادى در تاریخ فلسفه ى غرب از جایگاهى خاص برخوردار بوده است و فیلسوفانى چون سقراط، دکارت، کانت و پوپر به این امر توجه کرده اند. امروزه صاحب نظران فلسفه ى تعلیم و تربیت، با استفاده از رویکرد تحلیل زبانى، تفکر انتقادى را واژه اى تمایلى یا مرحله اى در نظر مى گیرند که هر یک منافع و مسائل خاص خود را دارد. نویسندگان مقاله معتقدند که تفکر انتقادى، اگر در جایگاه مناسب خود مورداستفاده قرار گیرد، نقش مهمى در رشد فراگیران در آینده برعهده و آثار شناختى، روانى، اجتماعى و علمى ارزنده اى را به همراه خواهد داشت.

انسان ها در دوره هاى متفاوت زندگانى در معرض ارتکاب فساد و شر و بدى قرار دارند و همواره خطر رفتارهاى ناستوده ى اخلاقى آنها را تهدید مى کند. در این میان، هدفِ تربیت این است که خیر و سعادت را در جامعه ى بشرى بر شر و شقاوت غالب سازد. دین مبین اسلام، به منظور تنظیم و سازمان بخشیدنِ رفتار انسان و روابطِ انسانى و حتى طرز سلوک انسان با خویشتن ـ برنامه و ضوابطى رسا و بسنده و پسندیده دارد که از جمله ى آنها اصلِ «تنبیه و مجازات متخلّف» است. ایضاح مفهومى تنبیه، شرایط تنبیه و گونه هاى مختلف تنبیه، از مباحثى است که در این مقاله، بدان پرداخته شده است. با توجه به مطالب مطرح شده در این مقاله به نظر مى رسد رعایت دقیق حدود و شرایط تنبیه مطابق دستورهاى دین مبین اسلام مى تواند یکى از نیرومندترین و ضرورى ترین ابزارهاى امر تربیت و ضمانت خیر و سعادت در جامعه ى انسانى باشد.

فرآیند و طرح جهانى شدن، با فراگیر کردن فرهنگ خاص آنگلو ـ امریکن در گوشه و کنار جهان، چالش روان شناختى بى سابقه اى را براى هویت مردمان غیرغربى ایجاد کرده است. چالش هاى اجتماعى و روان شناختى مذکور موجب شده است که گروهى از نوجوانان و جوانان کشور ما نیز بر سر دوراهى انتخاب بین سنن کهن فرهنگى و تجددطلبى مدرن سرگردان شوند و درجاتى از بحران هویت را تجربه کنند. به همین دلیل، بررسى چگونگى نگرش نوجوانان و جوانان کشور به پدیده ى جهانى شدن و جهانى سازى و رابطه ى این مسئله با هویت دینى و ملى آنان حایز اهمیت اساسى است; از این رو ما مقیاس هاى هویت دینى، هویت ملى، و نگرش به جهانى شدن را ساخته و در مورد دانش آموزان نوجوان دبیرستانى و پیش دانشگاهى اجرا کرده ایم. مطالعات تعیین روایى عاملى و پایایى ابزار تحقیق نیز، پس از جمع آورى داده ها از یک نمونه ى 4800 نفرى از کل کشور براى مقیاس ها و خرده مقیاس هاى هویت دینى، هویت ملى، و نگرش به جهانى شدن انجام گرفته است.