جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشته تلاش بر آن است تا به برخى از مؤلفه هاى فلسفه ى تاریخ در اندیشه ى ابن خلدون و اساس کار وى، یعنى تغییر روش «نقّالى تاریخى» به «نقّادى تاریخى»، پرداخته شود. از آن جا که این تکاپو بدون خردورزى چندان معنا ندارد، سعى بر آن است تا زوایاى پیدا و پنهان کتاب مقدمه از نظرگاه خردگرایى مورد پژوهش قرار گیرد. پس از تبیین مفاهیم نوشته، با توجه به آن که کلیدواژه ى عقلانیت، در گذر زمان، دگرگونى هایى اساسى به خود دیده است، نسبت سنجى میان مفهوم جدید و سنتى آن امرى بایسته به نظر مى آمد; لذا از سویى به بحث «تعامل یا تضاد عقل و دین» و از سویى دیگر، به بحث «عقلانیت ابزارانگار یا غایت مدار» پرداخته مى شود که در واقع مى تواند تا حد مطلوبى، بیان کننده ى تفاوت نگرشى میان دو نگره ى مذکور باشد. در پایان نیز به برخى از مؤلفه هاى فلسفه ى تاریخ ابن خلدون از جمله: نقادى تاریخى، واقع گرایى، علت شناسى و باطن شناسى رویدادها و تحلیل قیاسى اشاره گردیده است.

پژوهش هاى فلسفى تاریخ با توجه به کاربرد متفاوت واژه ى تاریخ، به دو شاخه ى متفاوت معرفتى (معرفت درجه اوّل و درجه دوم) تقسیم مى شود. معرفت درجه اوّل فلسفه ى نظرى یا جوهرى تاریخ، و معرفت درجه ى دوم فلسفه ى تحلیلى یا انتقادى یا فلسفه ى علم تاریخ است. مقاله ى حاضر درصدد بررسى تمایز موضوعى، روش شناسى و غایت شناسى این دو شاخه ى فلسفه ى تاریخ است. خلط و آمیختن احکام و گزاره هاى این دو معرفتِ متمایز، باعث عدم تمییز موضوع، روش و غایت آن دو خواهد شد. در پایان تعدادى از پژوهش هاى فلسفه ى تاریخ به لحاظ ساختار شکلى و محتوایى مورد بررسى قرار مى گیرد.

یکى از پدیده هاى علمى در نیمه ى دوم قرن بیستم، ظهور مطالعات میان رشته اى در محافل علمى است. مطالعات میان رشته اى على رغم کارآمدى بالا در راستاى پیشرفت علم، مسائل و مشکلاتى را براى دانشمندان به همراه داشته است. اختلاف در تصدّى این مطالعات از جمله ى این مسائل و مشکلات است. این مشکل در مورد مطالعات میان رشته اى تاریخ و جامعه شناسى نیز وجود دارد. در این مقاله پس از ارائه ى تعریفى از جامعه شناسى تاریخى، راه حلى براى رفع این مشکل پیشنهاد شده است. براساس این راه حلّ، چنانچه جامعه شناس براى فهم پدیده هاى اجتماعى زمان خود، به بررسى تاریخ پدیده ها و مسائل اجتماعى بپردازد، «جامعه شناسى تاریخى» شکل مى گیرد; امّا اگر مورّخ براى فهم بهتر وقایع تاریخى از نظریه هاى اجتماعى استفاده کند، «همکارى تاریخ و نظریه هاى اجتماعى» شکل خواهد گرفت. طبق این بیان، جامعه شناسى تاریخى مطالعه ى جامعه و پدیده هاى اجتماعى و دگرگونى هاى آنها در بستر زمان بوده و بر این باور است که ساختارهاى اجتماعى کنونى و شیوه هاى جدید کنش متقابل اجتماعى را نمى توان بدون یک چشم انداز تاریخى مورد بررسى قرار داد; امّا در همکارى تاریخ و جامعه شناسى، هدف مطالعه ى وقایع تاریخى است و از آن جا که تاریخ از علوم مصرف کننده است، مى توان با استفاده از نظریه هاى جامعه شناسى، گذشته را به نحوى تفسیر کرد که گذشتگان نمى توانستند.

در این مقاله، ابتدا دو معناى متفاوت تاریخ از یکدیگر تفکیک شده است. اول به معنا و مفهوم «دانش تاریخ» و دیگرى به معنا و مفهوم «حادثه ى تاریخى» یا «موضوع علم تاریخ». مطلب مورد بحث این مقاله فقط دانش تاریخ است و درباره ى موضوع علم تاریخ اصلا سخنى به میان نیامده است. در این مقاله، ابتدا دو معناى متفاوت تاریخ از یکدیگر تفکیک شده است. اول به معنا و مفهوم «دانش تاریخ» و دیگرى به معنا و مفهوم «حادثه ى تاریخى» یا «موضوع علم تاریخ». مطلب مورد بحث این مقاله فقط دانش تاریخ است و درباره ى موضوع علم تاریخ اصلا سخنى به میان نیامده است. پس از ارائه ى نظرات استاد مطهرى، هگل و شیلینگ درباره ى «انواع دانش تاریخ» و تفکیک و تجمیع آنها، این دانش به پنج نوع تقسیم شده است: 1. تاریخ نقلى; 2. تاریخ تحلیلى; 3. تاریخ علمى; 4. فلسفه ى نظرى تاریخ; 5. فلسفه ى علم تاریخ. سپس تعریف، سابقه و ویژگى هاى تاریخ تحلیلى مورد بحث قرار گرفته و پس از بیان سه مطلب اساسى درباره ى «تاریخ علمى»، امکان تاریخ علمى به مفهوم «علم تجربى» مردود شناخته شده است. در مورد فلسفه ى نظرى تاریخ، سابقه و مسائل اساسى آن مطرح و دلایل کارل پوپر براى ابطال آن و نفى آینده ى معلومِ تاریخ، ذکر و نقد و به این نتیجه ختم شده است که مخالفان فلسفه ى نظرى تاریخ با نفى «آینده ى معلوم تاریخ» و ادعاى اثبات «آینده ى نامعلوم تاریخ»، خود به نوعى فلسفه ى نظرى تاریخ رسیده اند.