جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«با چه روشى، مى‌توان علم خاصى را مورد مطالعه قرار داد؟» و «این روش از حیث معرفت شناختى تا چه اندازه اعتبار دارد؟» و... نکته قابل توجه در این زمینه آن است که هر حوزه‌اى از علم، به اقتضاء موضوع خود، روش خاصى را براى تحقیق و شناخت طلب مى‌کند. بر این اساس در ارتباط با رشته‌ى جامعه‌شناسى دین، که یکى از رشته‌هاى علمى شناخته شده در عصر حاضر است، این سؤال مطرح خواهد شد که در این حوزه از چه روشى باید استفاده کرد؟ مقاله حاضر مى‌کوشد تا مقدماتى را براى پاسخ به این سوال فراهم آورد. نویسنده بر آن است که با توجه به ماهیت موضوعاتى که در جامعه‌شناسى دین مورد بررسى قرار مى‌گیرد، بهترین روش براى بهره‌گیرى در علم جامعه‌شناسى دین، روش «تفهمى ـ ساختارى» است که هم به کارکردهاى اجتماعى و جنبه‌هاى محسوس و قابل مشاهده دیندارى توجه دارد و هم جنبه‌هاى درونى و احساسى آن را مد نظر قرار مى‌دهد. به عقیده نویسنده روشى که ابوریحان بیرونى در «تحقیق ماللهند» از آن استفاده کرده، بر یک چنین مبنایى استوار گردیده است.

کارل پوپر فیلسوفى است که در اتریش به دنیا آمد و در انگلستان به تحصیل پرداخت. وى در بازسازى و نقد و اصلاح دیدگاه اثبات‌گرایان بسیار تلاش کرد. از آنجا که یکى از راه‌هاى ارزیابى و فهم مکاتب علمى، بررسى و تلخیص و استخراج دیدگاه آنها در خصوص ویژگى‌ها و مشخصات علم است، این مقاله سعى دارد به عنوان نمونه، به طرح ویژگى‌هاى روش‌شناسى علوم اجتماعى از دیدگاه پوپر و ارزیابى و فهم جایگاه او به عنوان فیلسوفى مابعداثبات‌گرا بپردازد، تا درک بهتر دیدگاه اثبات‌گرایان و علم‌شناسى مابعداثبات‌گرا میسر گردد.

کتاب فلسفه امروزین علوم اجتماعى تألیف برایان فى با ترجمه خشایار دیهیمى و نیز ترجمه‌اى از مرتضى مردیها، مدعى نگاه تازه به این بخش از دانش بشرى است. مطالب کتاب، عالمانه و حاصل مطالعه‌اى دراز مدت و درنتیجه مصون از نقد لحظه‌اى. با این حال نکات زیر حاصل نگاه تأملى و انتقادى به ایده آن کتاب است. فى با تأکید فراوان و مداوم بر ضرورت رفع تمایزات و دوگانه اندیشى‌ها، درواقع آن را به بهترین نحو باز تولید مى‌کند و با تبیین مطلوبیت آموزه چند فرهنگى، مفروضات نهفته آن را ـ که بیش از دو دهه مورد نقد و چالش بوده ـ آشکار مى‌کند. این نوشتار نقدى بر پیامدها و استلزامات سیاسى و اجتماعى ایده فى در عصر جدید ـ به‌ویژه در بعد بین‌المللى آن ـ است. ایده تعاملى فى در علوم اجتماعى، با استمرار ثنویت خود و دیگرى، اولى را سوژه و دومى را ابژه معرفى مى‌کند. بنابراین شناخت تعاملى دیگرى بیش از هر چیز و نهایتآ براى سلطه بر وى است.

یکى از مهمترین رسالتهاى پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تدوین علوم انسانى و اجتماعى دینى یا به عبارت دیگر استخراج دیدگاه اسلامى در ارتباط با مسائل علوم انسانى و اجتماعى است و شناسایى مبانى هستى شناختى، معرفت شناختى، روش‌شناختى و انسان‌شناختى علوم انسانى و اجتماعى موجود و نقد و بررسى آن و استخراج مبانى جایگزین براى تدوین علوم انسانى و اجتماعى جدید، از لوازم تحقق این رسالت است. بر این اساس، در ساختار جدید پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گروه پژوهشى «فلسفه علوم انسانى» در نظر گرفته شد و مورد تأیید شوراى عالى گسترش آموزش عالى قرار گرفت. این گروه فعالیت رسمى خود را از ابتداى سال جارى آغاز کرده و مى‌کوشد با طرح مباحث روش‌شناسى و فلسفه علوم انسانى، به شناخت هر چه بیشتر مبانى علوم انسانى و اجتماعى موجود کمک کند. برگزارى کارگاه آموزشى «پارادایمهاى علوم انسانى» در تاریخ اول تا سوم آذرماه در سالن انجمنهاى علمى حوزه علمیه قم، یکى از اقدامات گروه در راستاى تحقق اهداف یاد شده بود. استاد این کارگاه جناب آقاى دکتر محمد تقى ایمان (دانشیار گروه جامعه‌شناسى دانشگاه شیراز و رئیس مرکز جمعیت‌شناسى دانشگاه شیراز) بودند و جناب آقاى پور على (رئیس و عضو هیئت علمى جهاد دانشگاهى دانشگاه شیراز) نیز در این کارگاه، ایشان را همراهى مى‌کردند. با توجه به اهمیت مباحث طرح شده در این کارگاه و علاقمندى محققان نسبت به آگاهى از محتواى کارگاه و با کسب اجازه از استاد ارجمند جناب آقاى دکتر ایمان، گزارشى از این کارگاه را تقدیم علاقمندان به مباحث روش‌شناسى و فلسفه علوم انسانى مى‌نماییم.

تعلیم و تربیت امر خطیرى است که انسان با آن روبه‌رو است. هر نوع تعلیم و تربیت علمى، نیازمند نظریه تربیتى است و بدون آن، تعلیم و تربیت بى‌پایه و اساس خواهد بود. پدیدارشناسى که به عنوان یک دیدگاه فلسفى در قرن بیستم ظهور کرده است، جهان را به شیوه‌اى متفاوت تصویر مى‌کند و به تبع آن، نگاه خاصى به انسان دارد. با توجه به این که تصویر ما از جهان و انسان در چگونگى راه‌یابى به فرایند «انسان شدن» بسیار اساسى است، این امر مى‌تواند در طرح نظریه تربیتى مؤثر باشد. پدیدارشناسى نوعى آشکارسازى بنیادى جهان است که انسان را در زمینه خاصى که زیست جهان باشد، لحاظ مى‌کند. این آشکارسازى، با توجه به ناپایدار بودن وضعیتها، نیاز به تفسیر دارد و برخلاف دیدگاه‌هاى سنتى، نگاه ثابتى به امور انسانى ندارد. در این مقاله موضوعاتى چون پژوهش پدیدارشناسانه، ماهیت تعلیم و تربیت و کاربرد پدیدارشناسى در تعلیم و تربیت مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

روش تحلیل محتوا یکى از روشهاى تحقیق کیفى است که بیشتر در پژوهشهاى علوم اجتماعى و رفتارى مورد استفاده قرار مى‌گیرد و شناخت آن براى پژوهشگران کیفى و محققان علوم رفتارى و اجتماعى لازم و ضرورى است. تحلیل محتوا روشى است که به کمک آن، پژوهشگر مى‌تواند به زوایاى آشکار و پنهان نگرش و جهان‌بینى افراد و تفکر و اندیشه پنهان در اسنادى که مورد مطالعه قرار گرفته‌اند پى‌برد. روش تحلیل محتوا هر چند در مقام عمل سخت و دشوار است، اما به هر روى روشى آموختنى است و از طریق تمرین و ممارست مى‌توان آن را فرا گرفت و در تحقیقات انسانى و اجتماعى از آن بهره جست. در این مقاله تلاش مى‌شود در حد امکان و براساس نظریه‌هاى موجود و تجربه‌هاى شخصى نگارنده، توضیحاتى در ارتباط با این روش تحقیق کیفى ارائه شود.