جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایت‌شناسی، علمی نوپاست که در دهۀ شصت قرن بیستم توسط نظریه‌پردازانی همچون ژرار ژنت و تزوتان تودورف ایجاد شد. این علم به طور مشخص به روش‌شناسیِ ساختار و روشِ روایت می‌پردازد و به طور عمده حوزۀ عملکردش ادبیات است. از سوی دیگر، پدیدارشناسی روحِ هگل یکی از بزرگ­ترین آثار تاریخ فلسفه است که در آن، هگل به تعبیری، تمام دقایق و مراتب اندیشه و تاریخ بشری را بررسی کرده و همۀ آنها را به نحوی دیالکتیکی در بطن روح جای می‌دهد. موضوع این کتاب در یک کلام، همان­گونه­ که از عنوانش پیداست، داستان پدیدار شدنِ روح است. در بیش از دو قرنی که از انتشار این کتاب می‌گذرد، شرح‌ها و تفسیرهای متعدد و متنوعی در حوزه‌های مختلف دربارۀ آن نوشته شده است. مقالۀ حاضر تلاش می­کند تا صرف‌نظر از مباحث فلسفی و محتوایی، تمرکز خود را بر نوع پیشروی روایت و منطق حاکم بر آن معطوف کند و در نتیجه بتواند دست­کم طرحی از چگونگیِ روایت‌شناسیِ وجوهی از پدیدارشناسی روح هگل و روش روایت‌گری این کتاب ترسیم کند. در نتیجه، این مقاله با تکیه بر تقسیم‌بندی‌های روایت‌شناختی، اثر هگل را از سه منظر راوی، روایت‌شنو (مخاطب) و روایت‌گری بررسی می­کند و در هر مرحله نیز نشان می­دهد که هگل افزون بر ابداعات متعدد و تعیین‌کنندۀ فلسفی، چگونه و از چه لحاظی در زمینۀ روایت‌شناختی نیز دست به ابداعاتی خلاقانه، منحصربه‌فرد و حتی گاهی بی‌سابقه در تاریخ روایتِ بشری زده است.

استقرای بدبینانه استدلالی است که آنتی‌رئالیست‌ها درصددند تا از طریق آن رئالیسم علمی را، که موفقیت شگفت‍انگیز نظریه‌های علمی امروزی را نشانه‌ای از صدق (تقریبی) آنها قلمداد می‌کند، با تکیه بر تاریخ علم به چالش بکشند. این استدلال با مقالۀ‌ لری لاودَن با عنوان‌ «ردی بر رئالیسم همگرا» (1981) به طور جدی وارد گفتمان و مناقشه میان رئالیسم و آنتی‌رئالیسم علمی شده است. رئالیست‌های علمی، که با این اتفاق مواضع خویش را در خطر و تهدید جدی و مهلک دیده‍اند، تا به امروز تلاش‌ها، واکنش‌ها و استراتژی‌های متعدد و گوناگونی را در راستای مقابله با این استدلال و دفاع از رئالیسم صورت داده‌اند. در این مقاله، بعد از معرفی استقرای بدبینانه، واکنش‌ها و استراتژی‌های رئالیستی به دو گروه متقدم و جدید تقسیم و سپس به طرح، بسط و بررسی موارد مهم از استراتژی‌های گروه دوم پرداخته می­شود. در پایان، بعد از طرح و بحث مسائل و مشکلات استقرای بدبینانه از منظر این استراتژی‌ها، به عیب و غفلت مهم (دیگر) این استدلال از منظر خویش نیز پرداخته می­شود.

سؤال محوری این مقاله اینست: چگونه می‌توان و باید با تکیه بر آلام، آمال، و آرمان‌ها و بدون توسل به مقوله یا مفهوم پیشرفت، اعم از مدرنیستی −لیبرالیستی یا سوسیالیستی− یا اسلامی و یا ایرانی، پژوهش کرد و بر معضلات و مسائل بومی فائق آمد؟ برای پاسخ، سعی می‌کنیم در وهله اول به این سؤال پاسخ دهیم که عالمان چگونه کاوش‌های نظریه‌سازانه و تأملات نظریه‌پردازانۀ خود را انجام می‌دهند؟ و برای پاسخ بدین سؤال، سعی می‌کنیم تعریفی و یا تلقی‌ای از نظریه و نظریه‌سازی ارائه کنیم. سپس به این موضوع میپردازیم که آیا نظریه‌سازی در همۀ دانش‌ها ضروری است؟ تأمل در این سؤال ما را بدین نتایج رهنمون ساخت که اولا، دانش‌هایی هستند که صرفاً شامل نظریه و نظریه‌سازی نیستند. ثانیا، دانش‌هایی وجود دارند که ابداً شامل نظریه و نظریه‌سازی نمی‌شوند. تأمل بر این نتایج، ما را به طرح این سئوال سوق داد که: اساساً چرا پژوهش می‌کنیم؟ موشکافی این سئوال، بنوبۀ خود ما را بدین نتیجه رهنمون کرد که: ما باید برای تحقق آمال، امیال و آرمان‌هایی که اجتماعا و گاه انفراداً داریم دست به پژوهش بزنیم.

در تاریخ تفکر مارکسیسم، لوکاچ متفکری بسیار اثرگذار بود. وی آثار مارکس را به شیوه خود قرائت کرد. بنا به خوانش او مارکسیسم نه یک نظریه تحلیلی که بیشتر یک روش برای مشاهده، فهم و تغییر جهان بود. او روش مارکس را در تلاش برای فهم و دستیابی به کلیت تعریف می­کرد. وی کلیت را در دست کم پنج معنای متفاوت به کار می‌برد که عبارت بودند از: بیانگر، مرکز زدوده، هنجاری، طولی و عرضی. او روش دیالکتیک را به معنای قرار دادن امور واقع درون کلیت می‌دانست. از این منظر تاریخ­مند کردن امور، بنیان روش مارکس بود. قرار دادن جزء در درون کل از طریق مفهوم میانجی ممکن بود. لوکاچ کلیت را هم فاعل و هم موضوع شناخت می‌دانست و در عین حال آن را به عنوان امری که می‌بایست ساخته شود قلمداد می‌کرد. اما تاریخ­مندسازی امور شامل نظریه و روش مارکس نیز می‌شد. به همین دلیل او در نهایت با نوعی بن بست نظری مواجه شد: اگر ماتریالیسم تاریخی و روش دیالکتیک نیز تاریخ­مند باشند، چگونه می‌توان از کنش انقلابی در جهت دستیابی به نوعی کلیت انضمامی دفاع کرد؟ پاسخ مستلزم اتخاذ نوعی رویکرد نخبه­گرایانه بود که با برخی از مفروضات اصلی او در تعارض قرار می‌گرفت

در سال‌های اخیر در روش‌شناسی علوم انسانی تلاش زیادی برای ترکیب روش‌های پژوهشی صورت گرفته است. روش‌ داده‌بنیاد و شبکه‌های عصبی مصنوعی از روش‌هایی هستند که در سال‌های اخیر با استقبال تعداد زیادی از پژوهشگران مواجه شده­اند. این پژوهش با هدف ترکیب این دو روش مهم پژوهشی انجام شده است. برای دستیابی به این هدف (ترکیب این دو روش)، یک چارچوب عملیاتی پیشنهاد شده است. به این ترتیب که در این چارچوب پیشنهادی، کدهای باز استخراج شده از روش داده‌بنیاد توسط روش شبکه‌های ‌عصبی مصنوعی، در سازه‌هایی دسته‌بندی می‌شوند. این در حالی است که در روش تئوری داده‌بنیاد این کدهای باز بر اساس نظر پژوهشگر در سازه‌ها دسته‌بندی می‌شوند. برای اجرایی کردن ایده ترکیب این دو روش، یک چارچوب اجرایی پیشنهاد و این چارچوب درباره خلاقیت سازمانی به کار گرفته شده است. نتایج نشان می­دهد که با به­کارگیری این چارچوب می‌توان دسته‌بندی کدهای باز استخراج شده از روش تئوری داده‌بنیاد را با رویکردی کمّی انجام داد

با گذار از رهیافت مدرن به رهیافت پست مدرن، ملزومات جدیدی در عرصه روش­شناسی پژوهش کیفی مطرح شده است. تثلیث به عنوان یکی از شیوه­های اعتباربخشی در تحقیقات کیفی محسوب می­شود؛ ولی مطابق جهان­بینی شالوده­شکنانه پست مدرن، تثلیث نقش چندانی در اعتباربخشی به یافته­های تحقیق ندارد، لذا، پژوهشگران پست مدرن، از روش کریستالیزه شدن به جای تثلیث برای افزایش اعتبار درونی یافته­های تحقیق استفاده می­کنند. اصل اساسی تثلیث، کاربرد استراتژی­های مناسب و روش­های متعدد برای شناخت پدیده است؛ در حالی که، در کریستالیزه شدن، از ژانرهای متعدد برای اعتباربخشی استفاده می­کنند. کریستالیزه شدن، رویکرد تحقیق کیفی پست مدرنی است که با برجسته کردن توصیف­های عمیق سبک­های متعدد، راهی برای یکپارچه­سازی موضوعات و الگوهای تجارب زندگی محسوب می­شود. عدم توجه به مبانی هستی­شناختی و مفروضات آن، تمایل به تحمیل هستی­شناسی یگانه، نگاه مطلق­گرایانه به واقعیت­های چندگانه به طور اجتماعی برساخته شده، از جمله انتقاداتی هستند که باعث شده است تا پژوهشگران برای اعتباربخشی در متون پست مدرن از مفهوم کریستالیزه شدن استفاده کنند.

ماسون−اورسل، فیلسوف، شرق­شناس و زبان­شناس فرانسوی، تحت تأثیر مطالعات تطبیقی در حوزه­های زبان­شناسی، دین­شناسی و اسطوره­شناسی، فلسفه تطبیقی را وجهه همت خود ساخت و برای اولین بار این کلمه را وضع کرد. او فلسفه تطبیقی را به مثابه روش در نظر گرفت و نه یک رشته و گرایش مستقل. اورسل با اثرپذیری از جریان غالب پوزیتیویستی در دهه­های نخست قرن بیستم درصدد ارتقای سطح فلسفه به سطح پوزیتیویستی برآمد. از این رو به نظر وی فیلسوف تطبیقی باید به آنچه در زمان و مکان یا تاریخ و جغرافیا واقع شده توجه کند و نه به تخیلات و توهمات خود ساخته. در واقع، داده­های فلسفی را باید با توجه به محیطی در نظر گرفت که در آن شکل گرفته­اند. در عین حال اورسل با فروکاستن فلسفه تطبیقی به تاریخ فلسفه و ماتریالیسم تاریخی سخت مخالف بود. نکته دوم آنکه فیلسوف تطبیقی باید نگاه اومانیستی به تمام گونه­های انسان فارغ از نژاد، رنگ و ملیت و نیز همه­ گونه­های تفکر داشته باشد و به فرضیات و پیش داوری­های متافیزیکی وقعی نگذارد. روش تطبیقی ماسون اورسل مبتنی بر تشابه است؛ تشابه گاهی بنا به نسبت است و گاه بنا به تناسب. او به تشابه بنا به تناسب نظر دارد که در آن مقایسه بین دو نسبت صورت می‌گیرد. برای نمونه، یک بار سقراط با کنفوسیوس مقایسه می­شود و بار دیگر سقراط به اعتبار نقشی که در سوفیسم یونانی ایفا می­کند، با نقش کنفوسیوس در سوفیسم چینی مقایسه می­شود، بی­آنکه تمایزات آن دو از میان برخیزد. نوع نخست تشابه بنا به نسبت است و دومی بنا به تناسب؛ در اولی رابطه ذاتی و علّی بین دو چیز برقرار است؛ در حالی که در دومی علّیتی در کار نیست.

بی­توجهی به ماهیت فرهنگی علوم اجتماعی، مسئله مزمن جامعه معاصر ایران است. بسیاری از علوم اجتماعی معاصر در مفروضات لیبرالی ریشه داشته و لیبرالیسم را ترویج فرهنگ­ می­کند و ماهیت فرهنگی علوم اجتماعی، فرهنگ بومی و به تبع آن انسجام اجتماعی جامعه ایران را به چالش می­کشد. این مقاله تلاش می­کند به این پرسش پاسخ دهد که چگونه می­توان در عین توجه و تقید به ویژگی­های فرهنگی جامعه ایران، از علوم اجتماعی معاصر بهره گرفت. برای این منظور ابتدا با استفاده از روش هرمنوتیک نشان می­دهد که دلایل بنیادین خط­مشی­گذاری عمومی در جهان­بینی لیبرال (اصول منفعت و ضرر) از باورهای فایده­گرایانه در مورد انسان و حکومت استنتاج شده است. سپس با استفاده از تحلیل محتوای کیفی جهت­دار، باورهای اسلامی در مورد انسان و حکومت را آشکار می­کند. در پایان با استفاده از باورهای اسلامی و الگوبرداری از مکانیسم استنتاج دلیل بنیادین خط­مشی­گذاری عمومی در جهان­بینی لیبرال، نتیجه می­گیرد که دلیل بنیادین خط ­مشی ­گذاری عمومی در جهان­بینی اسلامی، اصل حق/ عدل است.