جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعات اسلامی در یک قرن اخیر یکی از موضوعات مورد علاقه بسیاری از مستشرقان بوده است. با اینکه شیعه‌شناسی صرفا در نیم قرن اخیر مورد توجه خاص آنان قرار گرفته است با این حال حجم قابل توجهی از منابع درباره ابعاد مختلف تشیع از جمله امامان شیعه شکل گرفته است. یکی از موضوعات مورد علاقه مستشرقان سیره و وقایع مربوط به حیات امام حسین (علیه‌السلام) است. مطالعه و بررسی این موضوع نشان می‌دهد که امام حسین (علیه‌السلام) در کنار امام علی و امام حسن (علیهما السلام) از جمله امامانی هستند که بیش از دیگر امامان معصوم مورد توجه واقع شده‌اند. مقاله حاضر آثار غربیان را در یازده بخش دسته بندی کرده و از هر کدام مهمترین منابع را به عنوان نمونه ذکر کرده است و در پایان مهمترین منابع ترجمه شده به انگلیسی را نیز متذکر شده است. این مقاله ضمن بررسی و گونه‌شناسی این منابع به معرفی اجمالی آنها پرداخته است و تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که در کدام منابع می توان در جستجوی اندیشه های غربیان درباره امام حسین ع بود و چه رویکردهایی را می‌توان بازشناسی کرد امید است این مقاله راه را برای مطالعه بیشتر پیش روی استشراق پژوهان نشان دهد.

اسطوره در قرآن از مباحثی است که با رویکردها و روش‌های گوناگون مورد توجه خاورشناسان قرار گرفته است. رویکرد فیلولوژیکال از جمله این رویکردها است که به بررسی مباحث زبان‌شناختی قرآن پرداخته و سعی در پیوند زدن این مباحث با مفهوم اسطوره دارد. اسطوره در نگاه خاورشناسان روایت یا داستانی است که به کمک کهن الگوها به تبیین و توصیف جهان می‌پردازد. خاورشناسان با تکیه بر رویکرد فیلولوژیکال و بهره گیری از روش‌های نقادی کتاب مقدس به بررسی این موضوع پرداخته‌اند. روش فیلولوژی که از روش‌های نقادی کتاب مقدس است، عمدتاً شامل مطالعه زبان‌های کتاب مقدس در گسترده‌ترین دامنه آنها می شود. این روش در مطالعات خاورشناسان بافتگرا بسیار مورد توجه قرار گرفته و این خاورشناسان با بررسی زبان‌ها و صورتهای زبانی و ادبی عصر نزول قرآن سعی در بررسی ارتباط میان زبان عربی قرآن با این زبان‌ها داشته و دارند. در این مقاله سعی بر آن است که با توجه به روش و رویکرد فیلولوژیکال به بررسی دیدگاه خاورشناسان درباره اسطوره در قرآن پرداخته و به صورت مطالعه موردی آن را واکاویم. افزون بر نقدهای روشی، مبتنی بودن دیدگاه این گروه از خاورشناسان بر حدسیات و ادعاهای بی دلیل از جمله نقدهایی است که بر مطالعات قرآنی این خاورشناسان وارد است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی گزارش‌های موجود در مدخل Dadjdjall به عنوان یکی از مداخل دایرةالمعارف اسلام لایدن هلند به قلم Abel. Armandدر پاسخ به این پرسش گردآوری شده است که باورهای امامیه تا چه میزان در این مدخل انعکاس یافته و اعتبار گزارش‌های این مقاله تا چه میزان تائید پذیر است؟ این مسئله با رویکرد توصیفی_تحلیلی و نقد و بررسی و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌ای در سه حوزه روش‎های استنادی، روش علمی_منطقی و روش ساختاری مورد بررسی قرار می‌گیرد.یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که نویسنده مدخل، در بهره‌گیری از منابع مختلف، تلاشی ننموده و عمده مباحث از دو منبع حدیثی متقدم در اهل‌سنت، برداشت شده است. حذف برخی مقدمات لازم و اصلی در بیان برخی مطالب، خطا در برداشت، مراجعه مستقیم به منابع خام حدیثی در انتقال اعتقادات کلامی و ناتوانایی در تشخیص حدیث صحیح و سقیم، غلبه پیش‌فرض‌ها و اجتهادات به‌جای بیان عقاید مسلمانان، باعث واردآمدن نقدهای جدی در زمینه روش استنادی، علمی منطقی، معرفت‌شناختی و ساختاری به این بخش از مدخل شده است.

دائرةالمعارف اسلام، دائرةالمعارف قرآن و دائرةالمعارف جهان نوین اسلام سه دائرةالمعارف مهمی است که خاورشناسان در یکصد سال اخیر در قلمرو اسلام نگاشته‌اند. از آنجا که غربی‌ها مبتکر نگارش دائرةالمعارف در قالب‌های امروزین می‌باشند، انتظار می رود که خود معیارهای شناخته شده در تدوین دائرة‌المعارف ؛ ازجمله رعایت جامعیت در گزینش مدخلها و نیز جامعیت در محتوای ارایه شده در مقالات_ به معنای پرداختن به همه دیدگاهای اساسی و مطرح در هر موضوع_ را رعایت کرده باشند.در این تحقیق در نظر است بدون هرگونه پیش‌داوری، دائرة‌المعارف‌های اسلامی خاورشناسان، از منظر جامعیت، بررسی شود تا مشخص شود خاورشناسان در چه حدّی این اصل را در دائرة‌المعارف‌ های خود رعایت کرده‌اند. از این پژوهش برمی‌آید که دائره المعارف‌های اسلامی خاورشناسان اصل جامعیت را در شماری از عرصه ها به ویژه در موضوعات، اصطلاحات و آموزه‌های مرتبط با شیعه رعایت نکرده و از این جهت کاستی های فراوانی دارد. ضرورت کنکاش در دائره المعارف های اسلامی خاور شناسان از منظرهای مختلف و از جمله از نظر جامعیت، آن‌گاه روشن‌تر می‌‌شود که بدانیم ، هم‌اکنون به رغم انتشار آثار اسلامی فراوان به زبانهای دیگر، دائرة‌المعارف‌های خاورشناسان مهم‌ترین منبع و مرجع برای معرفی اسلام در غرب است شناخت هر چه بیشتر اندیشمندان مسلمان و حوزویان و دانشگاهیان از این دائرة‌المعارف‌ها می‌تواند به تکاپویی جدید در دفاع از حریم اسلام در عرصه دائرة‌‌المعارف ‌نویسی به ویژه به زبانهای خارجی بینجامد و یا به ساماندهی ارتباطات علمی بامتولیان دانشنامه های غربی و باز تألیف، تصحیح و تکمیل برخی مقالات منجر شود.

شرق‌شناسـی، سـال‌های بسیاری اسـت که در موضوعات مختلف علوم اسالمی به کنکاش و تولید ادبیـات مختـص خویـش پرداختـه اسـت. یکـی از علـوم مورد توجـه مستشـرقان، فقـه و حقـوق اسالمی و از مـبرزان ایـن عرصـه، گلدزیهـر ، شـاخت، کولسـون و ... هسـتند. از میـان اینـان، کولسـون در فضـای فارسـی‌زبان کمتر شـناخته شـده اسـت؛ درحالی‌که شـاید از قوی‌ترین آنان باشـد؛ لذا ضروری نمود که پژوهشـی درباره دیدگاه‌های وی در باب حقوق اسالمی نگاشـته شـود. پس سـؤال اصلی پژوهش این اسـت کـه آرای کولسـون دربـاره فقـه و حقـوق اسالمـی و مؤلفه‌ها و مراکز ثقل آن چیسـت؟ بـر ایـن اسـاس، بـا روش توصیفی-تحلیلـی و رو یکـرد انتقـادی بـه کتـب و مقـاالت و ی مراجعـه شـد. نتیجـه پژوهـش آنکـه کولسـون بـه نحـوی قوی‌تـر جـای بـر پـای اسـتادش شـاخت گذاشـته، قائـل بـه جعلـی بـودن بسیـار ی از روایـات اسالمـی بـرای توجیـه احـکام حقوقـی شـده، حقـوق اسالمـی را ِ حقـوق وام‌دار حقـوق رومـی، ایرانـی و ماننـد آن دانسـته، آن را نا کافـی، ناقـص و تحـت تأثیـر بسیـاِر مــدرن انگاشــته و شــش تعــارض اصلــی و اساســی را در حقــوق اسالمــی شناســایی کــرده و بــدان پرداختـه اسـت. کولسـون ماننـد بسیـار ی از اقـران شرق‌شناسـش، تتبـع نا کافـی و تنهـا در تار یـخ و فقـه اهـل سـنت داشـته، مفروضـات خـاِص غیرحقیقـی همه‌گیـر در میـان مستشـرقان را داشـته و از ِ دــیدگاه برــتری ــغرب ــبر ــشرق اــستفاده ــکرده اــست.

مرز ظریفی که موجب تفاوت خروجی پژوهش‌های بومی و خاورشناسی می شود را باید در تاریخی‌نگری جستجو کرد. اصطلاح «باستان متاخر»، در ادبیات خاورشناسان بسیار پربسامد است. از نگاه خاورشناسان، قرآن کریم در کنار هویت تمایزیافته یهود و مسیحیت، نقش پررنگی در معنا‌بخشی به باستان متاخر دارد. از همین‌رو، انگاره اقتباس را می‌توان پیش‌فرض اصلی پژوهش‌های خاورشناسان در مواجهه با تراث اسلامی به ویژه قرآن کریم، برشمرد. از نگاه رویکرد انتقادی این مقاله، انقطاع تمدنی، موضع ضعف مسیحیت و مبهم بودن وضعیت کتاب مقدس، شاخصه‌های اصطلاح باستان متاخر، است. همین رویکرد انتقادی، تاریخی‌نگری خاورشناسان را در محورهای: تفکیک تاریخی-توسعه ای، حقیقت قرآنی و تمایز سنت واقعه و محکیه، مورد ارزیابی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که دوگانه تفسیر تاریخی – توسعه‌ای، بیشتر از آن که یک دوگانه مانعه الجمع باشند؛ دوگانه‌ای مکمل است. طرحِ اصطلاحِ باستان متاخر نیز در راستای همان رویکرد تاریخی خاورشناسان است. رویکرد انتقادی به این اصطلاح، حاکی از ارتباط تنگاتنگ آن با انگاره اقتباس دارد که از نگاه خاورشناسان، در کلونی ادیان سه‌گانه شکل گرفته است. این که قرآن می تواند بازتاب وقایع باستان متاخر باشد؛ توجه خاورشناسان را به قرآن به عنوان یک متن تاریخی جلب کرده است. با این همه، نمی‌توان از اعتراف برخی از ایشان(از جمله نویورت) به نقش واسطه‌ای قرآن در انتقال میراث ادیان توحیدی، به دوران پسا باستان متاخر، چشم پوشید.

رویکرد ساختارگرای نویورت بیانگر کاربست روش هم زمانی و در زمانی در کنار یکدیگر است. وی روش هم زمانی را در مطالعه قرآن روشی نارکارآمد می داند که قادر نیست روش تعامل قرآن با بافت رایج زمانش را تحلیل کندو در نتیجه یگانگی و خلاقیت قران را آشکار نمی سازد. رویکرد ساختارگرای نویورت همانند جرجانی در معناشناسی هم زمانی منحصر نمی ماند.وی ساختارهای ادبی سوره را در بستر و بافت تاریخی بررسی می کند و بدین طریق، کارکرد و هدف از‌آنها را تبیین می کند. محقق در این مقاله با بهره گیری از رویکرد توصیفی- تحلیلی نظریه ساختارگرای نویورت را تحلیل نموده است. نتایج تحقیق بیانگر این نکته است که وی همانند جرجانی با کاربست روش درزمانی ساختارها را در بستر و تاریخ شکل گیری شان مد نظر قرار داده است. از جمله ساختارهای ادبی که نویورت آنها را در بستر تاریخی و با توجه به بافت سوره بررسی کرده سجع و خوشه سوگندهای قرآن است. رویکرد نویورت بیانگر ابداعات و استقلال قرآن و نه اقتباسی و کپی بودن آن از منابع مقدس پیشین است.

بازآفرینی اسطوره‌ها در قرآن و اسطوره زدایی از قرآن ازجمله مباحثی است که در مطالعات قرآنی خاورشناسان با رویکردهای گوناگون به چشم می‌خورد. برخی از خاورشناسان با رویکردی بافتگرایانه سعی در بازیابی مفاهیم قرآن در معلومات و کهن‌الگوهای موجود در بافت زمان نزول داشته و در این مسیر به نقش قرآن به عنوان اسطوره زدا یا اسطوره آفرین اشاره کرده‌اند. برخی دیگر از خاورشناسان نیز با رویکردی پدیدارشناسانه و با تأکید بر اصول روش شناختی این رویکرد که بر تطبیق و مقایسه پدیده‌ها در تاریخ استوار است، به مطالعه قرآن پرداخته و خوانشی اسطوره‌ای از قرآن را ارائه می‌کنند. آنه ماری شیمل و آنجلیکا نویورت را می‌توان به عنوان نمایندگان این دو جریان و رویکرد در مطالعات قرآنی خاورشناسان معرفی کرد. مقاله حاضر با تأکید بر آرای این دو خاورشناس، علاوه بر تبیین اسطوره از نگاه آنان به نقد روشی و محتوایی آرای آنان پرداخته است. افزون بر آن، گونه‌های اسطوره در قرآن و منابع پیرامونی آن و مطالعه موردهای معراج و قربانی به عنوان نمونه‌های بازآفرینی اسطوره و اسطوره زدایی در قرآن از نگاه این خاورشناسان مورد توجه قرار گرفته است.

قاضی‌نعمان مغربی (د. ۳۶۳ق) از برجسته‌ترین دانشمندان اسماعیلی‌مذهب است که دارای تألیف‌های پرشماری در شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی بوده‌ و نقش مهمی در استوارسازی حکومت فاطمیان داشته‌است. به‌تازگی، پژوهش مفصلی دربارهٔ وی با عنوان «سیر تاریخی آثار قاضی‌نعمان» به‌خامهٔ اسماعیل پُوناوالا اسماعیلیه‌پژوه مطرح معاصر منتشرشده و در آن، تلاش شده تا فراز و فرود اندیشه‌های قاضی‌نعمان در دوره‌های گوناگون زندگی‌اش و اوج‌یافتن وی در دوران مُعِزّ فاطمی (د. ۳۶۵ق) و تغییر موضوع‌ تألیف‌های وی پس از دعائم آشکار شود. مقالهٔ پیش رو کوشیده تا با روش توصیفی‌-تحلیلی به نقد محتوایی، ساختاری و منابع این اثر بپردازد. روی‌هم‌رفته، به‌نظر می‌رسد پیشینهٔ پربار نویسنده در اسماعیلیه‌پژوهی، بهره‌گیری از منابع دست‌اول و نیز، اشراف بر نسخه‌های خطی چاپ‌نشده از آثار قاضی‌نعمان از نقطه‌های قوت این مقاله است. از آن‌سو نیز، لغزش در تاریخ‌گذاری برخی آثار، ترجمهٔ نادرست برخی عبارت‌های عربی به انگلیسی، تکرارهای بی‌جای فراوان، خروج از موضوع و درازه‌گویی در نقل‌قول عین عبارت‌های طولانی از منابع از مهم‌ترین کژی‌های این اثر است.