جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اباضیه از جریان‌های کلامی انشعاب‌یافته از خوارج است که تا عصر حاضر در جهان اسلام ظهور و بروز داشته و از نظر کلامی و فقهی، جریانی مستقل به شمار می‌رود.‌‌ در دوره‌ی معاصر وضعیت این جریان فکری در ابعاد مختلف بر بسیاری پوشیده است و غالباً شناخت‌ها دراین‏باره مبتنی بر کتاب‌های کلامی کهن بوده که به‏جز در مواردی، از ارزش چندانی برخوردار نیست. نوشتار حاضر می‌کوشد با کاوش در منابع جدید و معاصر اباضی، اعم از مکتوبات و رسانه‌های مجازی مربوط به اباضیان، دورنمایی از اوضاع عقیدتی،‌ اجتماعی، فرهنگی، ‌سیاسی و جغرافیایی همچنین رابطه‌ی آنها با مذاهب دیگر را تصویر نماید. اباضیه به عنوان نسخه‌ی اعتدال‌یافته‌ی خوارج،‌ در بسیاری مسائل عقیدتی و سیاسی، رویکردی عقلانی‌تر و متفاوت با خوارج نخستین اختیار نموده‌اند. اباضیان که امروزه بیشتر در کشور عمان و نیز شمال و شرق افریقا حضور دارند،‌ افزون بر بهره‌گیری از رسانه‌های نوین چون اینترنت و داشتن نظام ترویج اندیشه «العزّابه» در شمال افریقا، ‌فعالیت‌های اجتماعی، تبلیغی و سیاسی قابل‌توجهی در این مناطق، به‏ویژه در عمان داشته و با دیگرمسلمانان، اعم از شیعه و سنی تعامل مناسبی دارند. جریان کلامی اباضیه را هم می‌توان به دو جریان عمان و الجزائر تقسیم کرد که دومین گروه، گرایش‌های سلفی دارد.

انقلاب اسلامی ایران، گفتمانی انقلابی و فرهنگی استقلالی، مبتنی بر باورهای اجتماعی و ایستارهای ارزشی به ارمغان آورد. یکی از مؤلفه‌های این گفتمان، احیای نقش جریان‌های فکری و جنبش‌های دینی– سیاسی در جهان بود که موازنه قدرت را به نفع جبهه‌های ثالث در نظام بین‌المللی تغییر داد. این جبهه بر آرمان‌های عدالت اجتماعی و نفی سلطه قدرت‌های خارجی تأکید می‌کند. بیداری اسلامی نیز واقعیتی تردیدناپذیر است که امواج آن در حال گسترش است. این نوشتار، به دنبال پاسخ به این پرسش است که انقلاب اسلامی ایران چه تأثیری در بازآرایی بیداری اسلامی داشته است؟ با بررسی و واکاوای بنیان‌های اندیشه‌ای و عملی انقلاب اسلامی و اصول اساسی حاکم بر سیاست خارجی کشور، این فرضیه مطرح شده که تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر بیداری اسلامی در کشورهای عربی و مسلمانان، اگرچه در آغاز به طور آشکار و زودبازده به آرمان‌های انقلاب اسلامی و تأثیرپذیری بر سایر ملت‌های مسلمان نایل نیامد، ولی با گذشت زمان و رسیدن به وضعیتی که در بسیاری از کشورهای اسلامی به تناسب ویژگی‌های هر کشور ایجاد شد و شرط لازم انقلاب‌های اسلامی را تأمین نمود، توانست بر روح و کالبد این جوامع تأثیر بگذارد. پس از گذشت چند دهه از انقلاب اسلامی ایران، این شرایط هم‌اکنون در حال کامل شدن است.

یکی از مهم‌ترین مسائل پاکستان، افراط‌گرایی است که ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی پیدا کرده است. برخی این مسئله را با ابعاد دینی و فکری، معرفتی بررسی می‌کنند ولی نباید از ابعاد سیاسی اجتماعی این موضوع غافل شد. این مقاله با تمرکز بر مباحث جامعه شناسی معرفت قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که زمینه‌های اجتماعی افراط‌گرایی در جریان‌های دینی-معرفتی پاکستان چیست؟تحولات افغانستان (قبل و بعد از حمله شوروی)، ویژگی‌های سیاسی-امنیتی و فرهنگی-اجتماعی مناطق امنیتی، چالش‌های نظام سیاسی در حکمرانی، حضور قدرت های خارجی و منطقه‌ای، ساختار قومی-قبیله ای پاکستان، استقلال‌طلبی هویتی، ارتش، مدارس علمیه و فرهنگ و هویت سیاسی از مهم‌ترین عوامل سیاسی-اجتماعی هستند که در افراط‌گرایی را در پاکستان ایجاد و تقویت کرده‌اند.

کشور یمن از جمله کشورهایی است که از آغاز تأسیس سازمان القاعده مورد توجه رهبران این سازمان، و یکی از منابع اصلی عضوگیری آن بوده است. در دوران جهاد عرب‌افغان‌ها علیه شوروی در افغانستان هم، یمن یکی از منابع تأمین مجاهدان بود. در همان زمان، گروهی از جوانان یمنی به دلیل هم‌رزم بودن با برخی از جریان‌های وهابی سعودی، تحت تأثیر آموزه‌های افراطی وهابیت قرار گرفتند. از ابتدای فعالیت القاعده در یمن تاکنون، فرازوفرودهایی در اقدامات و نحوه سازماندهی آن قابل‌مشاهده است. در حال حاضر، به دلیل جنگ داخلی در این کشور و نیز تهاجم ائتلاف تحت ‌رهبری عربستان سعودی، اغلب گروه‌های تکفیری و سلفی، از جمله القاعده و داعش، مناطقی از یمن را تحت سیطره دارند. آنها با وجود اختلافات و درگیری‌ با یکدیگر، در راستای مبارزه با سیطره کامل انصارالله بر یمن همسو هستند. بااین‌حال، نمی‌توان همه را از یک منظر نگریست. ازاین‌رو، جریان‌شناسی این گروه‌ها در یمن، برای شناخت میزان هم‎گرایی و یا واگرایی با جریان‌های همسو با جمهوری اسلامی و تشیع از اهمیت فراوانی برخوردار است. مقاله پیش ‌رو عهده‌دار پرداختن به این مهم خواهد بود.

انتظار مولفه مهمی در هویت شیعه است، ولی رهیافت شیعیان همیشه در مورد این مفهوم و مولفه‌ یکسان و همنوا نبوده است. این نوشتار به شیوه استنادی- تحلیلی، دو جریان اصلی در خصوص انتظار را کاویده و به این نتیجه رسیده که پیش از دوره معاصر، جریان فکری- معرفتی تقدیرگرا که در آن نقش چندانی به فعالیت‌های جمعی سپرده نمی‌شد دارای هژمون بوده است. در دوران حاضر به دلایلی،‌ از جمله شرایط برون هویتیِ شیعه، جریان فکری - معرفتی اصلاح‌گرا که به جنبه‌‌های تمدنی هویت شیعه ارزش می‌دهد بر هویت شیعه هژمون شده و باعث تحولاتی در اجتماع و سیاست شیعیان گردیده است.

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش‌های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم‌گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرائت متن و زمینه، گفتمان زمانه(ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی مؤثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می‌شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تأکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می‌شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می‌توان گفت که تلاش دو جریان برای ارائه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.

شکل‏گیری و گسترش جریان‏های تکفیری با توجه به داشتن ویژگی‏هایی نظیر نقل‏گرایی، عقل‏ستیزی، وحدت‏گریزی و خشونت‏گرایی چالش‏های زیادی علیه گفتمان انقلاب اسلامی به وجود آورده است. بر این اساس جهت مقابله با خطرات این جریان‏ها باید آینده‏نگری و آینده‎پژوهی مورد توجه و اهتمام قرار گیرد و سناریوهای مختلف طراحی گردد (بحث ضرورت). مقاله حاضر به دنبال پاسخ‏گویی به این پرسش است که آینده جریان‏های تکفیری در مواجهه با انقلاب اسلامی چگونه خواهد بود (سؤال اصلی). با توجه به مؤلفه‏های اساسی سناریوپردازی و سناریونویسی سه‏گانه خوش‏بینانه، بدبینانه و استمرار وضع موجود، سناریوهای آینده فعالیت جریان‏های تکفیری در مواجهه با انقلاب اسلامی شامل سناریوی قدرت‏یابی مجدد جریان‏های تکفیری، سناریوی شکست کامل جریان‏های تکفیری و سناریوی حفظ حاشیه‏ای جریان‏های تکفیری و بهره‏برداری قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از آنها می‏شود (یافته پژوهش). در این مقاله جهت تبیین بحث از آینده‎پژوهی و سناریوپردازی با روش سناریونویسی سه‏گانه استفاده شده است (مبانی نظری و روش).

انقلاب اسلامی ایران، پدیده‌ای فراملی و با هویتی دینی و اسلامی بود که توانست در خط مقدم مبارزه با استعمار و استکبار قرار گیرد و مسلمانان را به تشکیل جامعه­ای کلان بر اساس هویت اسلامی - و نه قومی و نژادی- تشویق کند. بنابراین می­توان انقلاب اسلامی را داعیه­دار ایجاد امت اسلامی در قرن حاضر دانست. مهم­ترین بروز تأثیرگزاری انقلاب اسلامی بر ایجاد و تقویت امت اسلامی در جریان بیداری اسلامی است که هویت­طلبی اسلامی مسلمانان را برای دستیابی به عزت تمدنی برانگیخته است و این همان مسیری است که انقلاب اسلامی پیموده و تجربه عملی آن را در اختیار سایر مسلمانان قرار داده است. بنابراین امت‌سازی انقلاب اسلامی ایران در فرایند بیداری اسلامی، هم در صحنه عملی که به کاربست اسلام در نظام سیاسی مربوط می­شود، و هم در مبانی فکری و عقیدتی قابل توجه است. روحیه‌بخشی، امیدآفرینی و ایجاد اعتماد به نفس از دیگر آثار انقلاب اسلامی در میان مبارزان و مجاهدان مسلمان است.

با توجه به شکل‌گیری حرکت‌های متعدد اسلام‌گرا در جهان اسلام در قرن اخیر، نظریات متعددی در مورد خاستگاه و منشأ پیدایش آنها به وجود آمده است که برخی از آنها جنبش‌های اسلام‌گرا را پیامد ویژگی‌های ذاتی و بنیادین اسلام قلمداد می‌کنند و برخی دیگر، حرکت‌های اسلام‌گرا را واکنشی به مسائل و بحران‌های محیطی می‌دانند. مقاله حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این سوال است که با چه رهیافت‌های نظری می‌توان شکل‌گیری جریان‌های اسلام‌گرا از جمله گروه‌های تکفیری را تحلیل نمود؟ جهت تحلیل شکل‌گیری جریان‌های اسلام‌گرا نظریات متعددی از جمله: «نظریه ادواری»؛ هرایر دکمجیان، «نظریه تجدید حیات اسلامی»؛ خورشید احمد، نظریه «بحران هویت، عامل ظهور جنبش های بنیادگرا»؛ رضوان السید، نظریه «بحران هژمونی، عامل حرکت‌های اسلام‌گرا»؛ بابی سعید، «نظریه جامعه شناختی»؛ اولیویه روآ و «نظریه اقدام جمعی»؛ حمید احمدی قابل استفاده است؛ لیکن تحلیل پیدایش گروه‌های تکفیری با استفاده از نظریات مذکور به تنهایی کافی نیست و باید به‌صورت ترکیبی تحلیل صورت گیرد. روش مورد استفاده در این مقاله، روش توصیفی - تحلیلی و ترکیب نظریه‌هاست.

جریان‎های دینی اسلامی اندونزی در تعامل با جریان‎های فکری مرکز جهان اسلام از تنوع و تکثر بالایی برخوردار است. گروه‎های مسلمان به قطب‎بندی‎های دینی معرفتی دچار شده، در یک نظام کثرت‏گرای دینی فرهنگی زندگی می‏کنند. در این نوشتار به این پرسش می‏پردازیم که جریان‎های دینی اندونزی کدام‎اند و تأثیرپذیری آنان را از جریان‏های دینی اسلامی خاورمیانه، به‏طورمختصر با رویکرد جامعه‎شناسی تاریخی و روش تحلیلی- توصیفی بیان خواهیم کرد. مهم‌ترین جریان‌های اسلامی اندونزی، عبارتند از: تجدخواهی اسلامی، اصلاح‌طلبی اسلامی، سنت‌گرایی دینی، بنیادگرایی دینی، روشنفکری سکولار، روشنفکری لیبرال و جریان شیعی که همگی به‌نوعی متأثر از جریان‌های اسلامی در مرکز جهان اسلام و منطقه غرب آسیا بوده و در تعامل با آن شکل گرفته است.