جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر به بررسی سیر تفسیری آیه 34 سوره نساء از دیدگاه برخی از اندیشمندان معاصر می‌پردازد. این آیه که به آیه قیمـومیت نیز شـهرت دارد، دارای واژه‌هایی است که در طی قرون متـمادی گذشته تا به حال دستـخوش تغییراتی شده است که هرکدام از مفسرین متنـاسب با شـرایط زمان و مـکان و وضـعیت اجتماعی و فرهنگی خویش، برداشت‌هایی را ارائه کرده‌اند. در این جا به بررسی این آیه از دیدگاه سه تن از شخصیت‌های معاصر پرداخته و علل و عوامل تفسیری آنان را بررسی خواهیم کرد.

مفهوم واژۀ آیه به طور عام و آیات معجزه به طور خاص، موضوعی است که محقق دینی به هنگام جست‌وجوی ریشه‌های قرآنی معجزه، خود را با آن روبه‌رو می‌بیند. چگونه می‌توان مفهوم قرآنی آیه را از میان کاربردهای این واژه در قرآن بازسازی کرد؟ مفهوم کلامی معجزه و مفهوم قرآنی آیه چه ارتباطی با هم دارند؟ این مقاله می‌کوشد ضمن بررسی نظریۀ مشهور معجزه و نیز مقایسۀ تصور قرآنی آیه و تصور کلامی معجزه نشان دهد که ارکان اصلی در اصطلاح معجزه با تصوری که از خلال داستان‌های انبیا از مفهوم آیۀ ویژه به دست می‌آید، مطابق نیست؛ و با استفاده از کاربردهای واژۀ آیه در قرآن، مفهوم این اصطلاح را بازسازی می‌کند و با عرضۀ اجزای تصوری مصطلح معجزه بر مصادیق قرآنی آن، عدم انطباق مفهوم قرآنی آیه و مفهوم کلامی معجزه را تبیین و سرانجام اصالت دلالت خداشناختی را برای آیات، از جمله آیات اقناعی یا ویژه پیشنهاد می‌کند. از لوازم این فرضیه، بازخوانی و تفسیر مجدد برخی آیات قرآنی مانند قطعات تحدّی و نیز مرزبندی مجدد میان مباحث پیامبرشناسی و خداشناسی قرآن است.

قرآن مجید در بارۀ تحمیل دین چه موضعی دارد؟ یک پاسخ مشهور این است که مطابق آیۀ «لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ؛ در دین هیچ اجبارى نیست» (البقرة، 256) و یکی دو آیۀ دیگر تحمیل دین جایز نیست. اما کم نبوده‌اند، کسانی که قائل شده‌اند، این آیه با آیۀ جهاد نسخ شده است. ادعای این نوشتار این است که اولاً، مضمون این آیه و آیات مشابه امری عقلی و ارشاد به حکم عقل است و نسخ بردار نیست؛ ثانیاً، این مضمون در بیش از صد آیۀ قرآن که در بیش از شصت سورۀ قرآن، برخی مکی و برخی مدنی و برخی مربوط به اوایل بعثت و برخی مربوط به اواخر آن، پراکنده هستند، تکرار شده است و بنابراین نسخ این مضمون به معنای نسخ قرآن است. علاوه بر این تحمیل دین با تعالیم بنیادین دین از قبیل «انسان‌شناسی»، «رستگاری‌شناسی» و... ناسازگار است. پس عدم جواز تحمیل دین به هر درجه و اندازه از مسلمات قرآن مجید است.

جنبه اخلاقی و عقلانی آزمون ابراهیم7 در ماجرای ذبح فرزندش اسماعیل7 را از ابعاد مختلفی می‌توان بررسی کرد. در این میان دیدگاه‌های عقل‌گرایی افراطی و ایمان‌گرایی، نمی‌توانند برداشت درستی از این ماجرا داشته باشند و هرکدام، طبق مبانی خود، به نحوی این عمل ابراهیم7 را مخالف عقل و اخلاق اعلام می‌دارند، از یک سو طرفداران عقل‌گرایی این ماجرا را ناهماهنگ با داده‌های عقلانی دیده و در‌برابر‌آن به شدت موضع‌گیری می‌کنند و از سویی دیگر ایمان‌گرایان نیز عقل و ایمان را در تعارض و تضاد با هم می‌بینند و ایمان را ترجیح می‌دهند. رویکرد انتقادی نیز با گذار از ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی افراطی زمینه فکری مناسبی را برای ورود به ایده عقل‌گرایی معتدل مهیا می‌سازد و در نهایت، تنها رویکرد عقل‌گرایی معتدل است که می‌تواند عدم تعارض عقل و ایمان را در این ماجرا اثبات کرده وغیراخلاقی نبودن عمل ابراهیم7 را ثابت کند. بنابراین، دیدگاه، بندگی و تسلیم محض بودن ابراهیم7 و فرزندش اسماعیل7 عین عقل و اخلاق است، چراکه هر دو برمبنای اهل خرد، به حد و حدود داشتن عقل و ناتوانی آن در شناخت کامل حقایق هستی واقفند و می‌دانند که حقیقت این فرمان الهی از محدوده ادراک عقلی آنان فراتر است. ازاین‌رو از سر‌تدبیر و آگاهی، تسلیم امر الهی شده جهت اجابت امر محبوب که از جان گرانقدرتر و از هر امر مقدسی مقدس‌تر است از خود و داشته‌های خود می‌گذرند تا این سرسپردگی را به اوج رسانده و صدق خود رادر وادی بندگی عیان گردانند.

حیوان همچون سایر موجودات در زمین، هرچند در هدف غایی خدمت به انسان آفریده شده، اما از منظر اسلام دارای حقوقی است و انسان در بهره‌مندی از آن با محدودیت‌هایی رو به رو است. در این مقاله پس از اشارة اجمالی به نگاه قرآن به موجودات از جمله حیوان، و تأکید بر شعور و حشر آن، بخشی از حقوق حیوانات از منظر دینی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این مقاله توصیفی- تحلیلی، «عقل قرآنی‌» با «عقلانیت نوعی‌»، «هنجاری‌»، «کل‌نگر‌» و «ابزاری‌» مقایسه شده ‌است. جهت مقایسه از طریق «تحلیل محتوا‌» به سوالات مقدماتی پاسخ داده شده است: انواع عقل قرآنی کدام است؟؛ شمول عقل قرآنی تا به کجاست؟؛ تحت چه مقوله‌هایی قرار می‌گیرد؟؛ در چه کسانی به وقوع پیوسته؟؛ در چه شبکه معنایی‌ قرار دارد؟؛ تا بتوان به این سوال اساسی پاسخ داد که عقل قرآنی با عقلانیت چه نسبتی دارد. واژه«عقل‌» می‌تواند به معنای نکراء (شیطنت و زرنگی) نیز بیاید؛ اما عقل قرآنی صرفا عقل «نظری‌» و«عملی‌» را تایید می‌کند و در این مقاله تعریفی منحصر به فرد دارد: «علم توأم با سلامت فطرت که توانایی تمیز حق و باطل، خیر و شر و خیرالشرین را داشته، فرد را بدون کمک دیگران از پدیده‌ای آشکار بر آنچه نهان است هدایت و از بدی منع نماید»؛ هیچ یک از انواع عقلانیت، با حد بالای عقل قرآنی- «لب‌» - نسبتی ندارند؛ اما برخی از انواع عقلانیت با حد پایین عقل قرآنی- «سفاهت‌» و «جهل‌»- قابل قیاس می‌‌باشند.

مثال زدن یکی از قالب‌های ادبی و رایج بشری به ویژه در بین عرب زبانان است که قرآن کریم نیز از این قالب ادبی استفاده کرده است. در این نوشتار سعی برآن است‌که برخی از استعاره‌هایی که در امثال قرآنی وجود دارد و رنگ و بوی فرهنگ عرب زمان نزول را دارد، شناسایی شود و ثابت گردد که هرچند قرآن کریم قالب‌های زبانی و صنایع ادبی رایج در ادبیات عرب را به کار برده و از فرهنگ و آداب و رسوم عرب جاهلی زمان نزول بهره برده است، ولی متأثر از آن‌ها نبوده است، بلکه با استفاده ابزاری از آن صنایع و آداب، مفاهیم بلند و پیام‌های ژرف خود را بهتر و به زبان آنان بیان کرده است، که از محاسن قرآن به شمار می‌رود. این معانی نورانی هر چند در لغت و زبان محدود به عرب زبان‌هاست، امّا چنان عمیق و حکیمانه است که برای همه عصرها و نسل‌ها با همه پیشرفت‌ها و نوآوری‌ها هماره سعادت بخش و رهنماست.

بحث مبانی عرفان در مکتب اهل بیت(ع) از بررسی آیات قرآن و فهم مفسران عارف از این آیات جدا نیست که در سیر تاریخی خود در قالب بیان عارفان و مفسران عرفانی از این سخنان عرضه شده و در متون گوناگون عالمان نحله های دیگر جای گرفته است. اهمیت بررسی این مبانی، بدین جهت است که آیات و روایات دارای ابعاد گوناگونی است که این نحله از جهت دانش و زاویه دید خود از آن بهره برده و برداشت‌های متفاوتی متناسب با اهداف هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه کرده‌اند. از سوی دیگر این گرایش هرچند در بستر فرهنگ عمومی مسلمانان پدید آمد و عارفان برجسته آن، از اهل سنت بوده‌اند، اما در میان مؤلفان شیعه، رنگ و جلوه دیگری پیدا کرده و معارف بسیار غنی‌تری ارائه شده است؛ زیرا از آبشخور دیگری سیراب شده است. مهم‌ترین نکته این برجستگی، پشتیبانی آن به روایات و آموزه‌های اهل بیت است. حال اگر نظریه برخی شیعه‌شناسان را در نظر بگیریم که معتقدند منبع افکار و منشا معارف کامل شریعت اسلام، امامان شیعه هستند، یا جنبه باطنی اسلام را تشیع می‌دانند، اهمیت جایگاه اهل بیت و تأثیرگذاری آن در عرفان اسلامی و سخنان عارفان و مبانی فکری آنان به خوبی آشکار می‌شود. در این مقاله سعی شده، با مروری تاریخی از پیشینه این دانش در فرهنگ شیعه و بستر گرایش، به مبانی عرفان و مهم‌ترین آیات مورد توجه این عارفان اشاره شود

آیة 34 سوره مائده از محاربه و مجازات آن سخن گفته است. آیه‌ای که در مورد گروهی ناسپاس وگستاخ نازل شده است. اگر چه واژة محاربه از حرب به معنای جنگ گرفته شده، اما از دیدگاه قرآنی و فقهی، برخی ویژگی‌ها در آن لحاظ گردیده است. به‌هرحال چنانچه محارب پیش از دستگیری توبه نماید، کیفر نمی‌بیند. البته وضع این مجازات در راستای تأمین اهدافی همچون پیشگیری و بازدارندگی، برقراری امنیت عمومی و اصلاح مجرم صورت گرفته است. باور بر این‌ است که قانونگذارکیفر در پی نابودی کرامت انسانی نبوده، چرا که این مجازات جهت تدارک لطمه به کرامت جامعه وضع شده است. علاوه بر این توبه واصلاح بزهکار نیز سبب سقوط کیفر بشمار آمده است، حتی در صورت اجرای کیفر نیز حرمت مسلمان بودن وی نادیده گرفته نشده است. گذشته از این، مجازات یاد شده بنابر یک نظریة فقهی ونیز بنابر تفسیری از امام جواد7 از اساس منتفی می‌باشد. دستاورد این مقاله در نتیجه انعکاس یافته است.

تاریخ‌گذاری قرآن و شناخت زمان و مرتبۀ تاریخی آیات و سور قرآنی یکی از مهم‌ترین مباحث روز علوم قرآنی است. قرآن پژوهان معاصر ایرانی در این زمینه تحقیقاتی داشته‌اند که به دو گروه عمدۀ متن‌گرایان و نقل‌گرایان تقسیم می‌شوند. این مقاله ضمن بیان دیدگاه‌های فوق و بررسی روش‌های تاریخ‌گذاری آن‌ها که شامل «آهنگی- موضوعی»، «مضمون نگری»، «ریاضی- آماری»، «نقلی محض» و «نقل متکی بر متن» می‌شود، به این نتیجه رسیده که مطمئن‌ترین راه در تاریخ‌گذاری قرآن «نقل متکی بر متن» است.