جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهمترین وظیفه مترجمان در فرآیند ترجمه‏ قرآن کریم، فهم دقیق واژگان قرآنی و انتخاب بهترین معادل‏ها برای آنهاست؛ به ویژه آنجا که واژه دارای پاره‏ای از مؤلّفه‏های معناییِ خاص باشد که در انتقال به زبان عربی کلاسیک از نظرها دور مانده است. یکی از بارزترینِ این نمونه‏ها، واژه قرآنی «خطوه» است که به دلیل دربرداشتن پاره‏ای مؤلّفه‏های معناییِ کم‏شناخته، تنها در قالب ترکیب «خُطُوات الشَّیطان» به کار رفته است. مطالعه حاضر در صدد برآمده است با کاربست دانش ریشه‏شناسی به عنوان یک ابزار کارآمد در فرآیند ترجمه، به پیجویی ماده «خ‏ط‏و» در شاخه‏های مختلف سامی دست زند و قدیم‏ترین معنای آن را بازشناسد، روند تحولات معنایی آن تا عصر نزول قرآن کریم را به مطالعه گذارد و به بازشناسی مؤلّفه‏های معنایی آن همّت گمارد. همچنین پژوهش حاضر، میزان موفقیت ترجمه‏های فارسی در ارائه‏ معادل‏هایی برای واژه قرآنی «خطوه» را مورد ارزیابی قرار داده، ونشان داده است که یکی از مهمترین مؤلّفه‏های معنایی واژه «خطوه» که در سنّت مطالعات لغوی و تفسیری مغفول مانده، گمراهی و سرگردانی است. بر این پایه، «خطوه» در بافت نزول قرآن کریم، بر خصوصِ ردّپاهای گمراه‏کننده‏ای اطلاق می‏گردید که موجباتِ سرگردانی مسافران را پدید می‏آورد.

در منطق قرآن کریم، یگانه راهبرد مؤمنان در مواجهه‌ با دشمنان، «مقاومت» ذکرشده که دارای ابعاد مختلفی است. آراء لغویان، مفسران و حتی ترجمه‌ مترجمان درباره‌ی برخی ازاین‌گونه‌ها (مشخصاً «لا ترکنوا الی» در آیه‌ 113 سوره‌ هود، «انبذ الی» در آیه‌ 58 سوره انفال، «اشداء» در آیه 29 سوره‌ فتح و «غلظه» در آیه 123 سوره برائت) مختلف و متعدد است. مقاله حاضر درصدد است با روش توصیفی-تحلیلی در ارزیابی داده‌ها، ابتدا مفهوم این واژگان را بر اساس آراء لغویان و مفسران احصاء نموده، سپس با تحلیل و واکاوی، معنایی جامع و دقیق از آن‌ها ارائه دهد. درنهایت بر اساس دستاورد حاصل شده، ترجمه‌های فارسی معاصر (مشخصاً انصاریان، فولادوند، مکارم، مشکینی، صفوی، رضائی، معزی، مصباح‌زاده، خرمشاهی، حدادعادل و یزدی) نیز ارزیابی شود. نتایج جستار حاضر حاکی از آن است که برای فهم معنای دقیق این واژگانِ راهبردی، توجه به قرینه سیاق و همراهی آن‌ها با دیگر واژگان، مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند؛ امری که برخی از لغویان، مفسران و مترجمان نسبت بدان بی‌توجه بوده‌اند. درهرحال، مشکینی و صفوی در انتقال معانی درست این واژگان از باقی مترجمان مناسب‌تر عمل نموده‌اند.

قلب نحوی در زبان‌شناسی فرآیندی است که در پی آن سازه‌های مختلف جمله به دلیل عوامل گفتمانی و معنایی از جایگاه بی‌نشان خود حرکت کرده و با تغییر جایگاه، موجب تغییر توزیع اطلاع در کلام و نشانداری و برجسته‌سازی عناصر زبانی می‌شود. قلب نحوی، ابزاری نحوی برای نشان‌دادن تأکید کلام است. در قرآن‌کریم روابط بین‌سازه‌ای و ترتیب و چگونگی چینش سازه‌های زبانی و تغییر آرایش آن بر اثر فرایند قلب نحوی تأثیر بسزایی در کارکردهای نقشی کلام دارد. با توجه به این که قلب نحوی در هر زبانی تابع محدودیت‌ها و ویژگی‌های نحوی و گفتمانی آن زبان است در این پژوهش سعی بر آن است با تکیه بر روش وصفی- تحلیلی، تحولات معنایی حاصل از قلب نحوی ضمایر در قرآن کریم با توجه به ویژگی‌های ساختاری زبان عربی بررسی شود، سپس چگونگی انتقال آن به مخاطب فارسی‌زبان مورد واکاوی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با توجه به تفاوت آرایش سازه‌ای و ساخت اطلاعی دو زبان عربی و فارسی، لایه‌های معنایی ضمایر مقلوب و نشاندار قرآن کریم به طور کامل در زبان فارسی، نشان داده نمی‌شود و غالباً این ضمایر در فرآیند ترجمه به ساختی غیر مقلوب و بی‌نشان، برگردان شده یا به ساختی غیرمقلوب و نشاندار، تبدیل و یا از میزان نشانداری آن کاسته می‌شود و بدین‌ترتیب، مخاطب فارسی‌زبان از بخشی از لایه‌های معنایی این ساخت نشاندار، آگاهی نخواهد یافت.

یکی از مهم­ترین رویکردهای محققان و علاقمندان­ نهج­البلاغه بررسی ترجمه­ها و نقد و تحلیل آن­ها بوده است. این پژوهش­ها سبک­ها، اهداف، ضرورت­ها و نتایج مختلفی داشته است که توانسته هم لایه­های شگفت­آور معنایی و مفهومی الفاظ نهج­البلاغه را متحول نماید و هم روش­ها و ملزومات یک ترجمه مناسب را از زاویه تحقیق خود ارائه نماید. حال آنکه اگر بررسی ترجمه­ها مبتنی بر نظریه­ای علمی باشد، نتایج حاصل از آن نیز متقن­تر خواهد بود. در گفتار حاضر نویسندگان کوشیدند تا ترجمه حکمت­های نهج­البلاغه دشتی را از زاویه نظریه ترجمه لادمیرال که یک نظریه مقصدگراست به روش توصیفی- تحلیلی مورد سنجش قرار دهند. از این­رو تمام حکمت­های نهج­البلاغه به همراه ترجمه آن­ها بررسی شد و با مؤلفه­های الگوی نظریه مذکور مورد تطبیق قرار گرفت. یافته­های پژوهش نشان می­دهد ضمن ملاحظه انگیزه مرحوم دشتی که در مقدمه نهج البلاغه بدان اشاره نموده است،با تطبیق آن با مولفه­­های نظریه لادمیرال، ترجمه مذکور کاملا همخوان با نظریه فوق بوده وتمام تلاش مترجم برآن بوده تا پیام متن را به مخاطب القاء کند و برخی پژوهش­ها که در آن ترجمه دشتی را دارای ایراداتی فاحش دانسته­اند، از منظر این نظریه در پژوهش­های سابق قابل توجیه است. البته شایان ذکر است که نویسندگان مقاله حاضر، هرگز مدعی بی­نقص بودن ترجمه دشتی نیستند.

در برخی گزاره‌ها و اصطلاحات ادبی قرآن‌کریم از زبان بدن و از جمله از زبان"حرکات دست"، برای انتقال پیام استفاده شده است. ترجمۀ مناسب در برگرداندن این ارتباطات فرازبانی بسیار اهمیت دارد و دقت مضاعف مترجم را می‌طلبد. این اصطلاحات بر رفتارهایی دلالت می‌کنند که ریشه در زبان و فرهنگ دارند. بر این اساس با توجه به اشتراکات فرهنگی و پیوندهای تاریخی گسترده میان دو زبان فارسی و عربی، فرض بر این بوده است که مفاهیم فرازبانیِ مبتنی بر حرکات دست، معادل‌هایی رایج در زبان فارسی داشته‌اند. در جستار پیش‌رو، شیوۀ تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده که در آن، ترجمۀ اصطلاحات و گزاره‌های ادبی مبتنی بر زبان دست در ترجمۀ موسوی گرمارودی و خرمشاهی با نگاهی تطبیقی بررسی شده تا مشترکات دو زبان در این زمینه مشخص شود و حدود و ابعادِ قوت و ضعف مترجمان در کاربرد الگوهای فرهنگی و اصطلاحاتِ منعکس‌کنندۀ این الگوها، تبیین گردد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اغلب جملات و عبارات قرآنیِ مبتنی بر حرکات دست و مفاهیم ناشی از آن، معادلی در فرهنگ و زبان فارسی دارد. در خصوص عملکرد مترجمان نیز مشخص شده که ایشان با لحاظ این بستر غنی در زبان فارسی، در ترجمۀ خویش به معادل‌های زبان بدن توجه داشته‌اند. در برخی نمونه‌ها نیز ناگزیر شیوۀ تحت اللفظی را در پیش گرفته‌اند و این مسئله به تفاوت الگوی فرهنگی دو زبان برمی‌گردد و طبیعی است که نمی‌توان انتظار شرایط نگاشت یکسان و کاملاً مطابق را داشت.

از مواردی که در برگردان آیات قرآن کریم کم‌تر مورد توجه قرار گرفته، معانی مختلف ال و خصوصاً ال عهد ذهنی بلاغی است و این مسأله موجب آسیب در ترجمه می­شود، ال عهد ذهنی در بلاغت و علم نحو معانی متفاوتی نسبت به هم دارد که قدماء به این مورد اشاره نکرده­اند. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی به معناشناسی ال در محدوده صد آیه اول قرآن کریم در ترجمه محمدعلی رضایی اصفهانی می­پردازد و از این رهگذر به دنبال تحلیل دقیق معانی ال و بررسی راه­های نمایش آن­ها در ترجمه مذکور می­باشد. روش مترجم در ترجمه انواع مختلف ال استخراج شده است و در برخی از ترجمه­های ارائه شده در این دامنه پژوهشی، ملاحظاتی مطرح گردیده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در ترجمه عهد حضوری تنها با ترجمه نمودن اسم اشاره و حرف ندا در کنار اسم معرفه می­توان مفهوم حضور در ال را آشکار نمود. چنانکه در زبان عربی نیز نشانه عهد حضوری بودن ال، وجود این قرائن می­باشد و مترجم نیز همین طریق را پیموده است و توضیح بیشتری نمی­دهد و برای رساندن عهد ذکری صریح، لفظ«این» را اضافه نموده و برای نمایش ال موصوله تعبیر به «کسانی که» آورده­ است، همانگونه که موصولات اسمی چنین ترجمه می­شوند. ال جنس و عهد ذهنی بلاغی به همان شکل معرفه معنا می­شود و علامت خاصی برای شناخت آن وجود ندارد.

از لوازم ترجمه قرآن، توجه و راهیابی به خاستگاه معنای واژگان آیات است که راه را برای تبیین معنای متن هموار می‌سازد. برای فهم واژگان اصلی در آیات باید به اصلِ معنای اساسی، ریشه‌شناسی و به معنای آن در سیاق‌های مختلف توجه کرد. از واژگان پُر بسامد در قرآن کریم، واژه‌های برگرفته از ماده «ن ف ق» است که دو واژه «انفاق» و «منافق» به سبب دوری معنایی و بارِ عاطفی مثبت و منفی همواره در معادل‌یابی به خاطر عدمِ توجه به اشتقاق از اصلِ ماده، مستقل در نظر گرفته شده و معانی مصطلحِ بریده از معنای اساسی را نشان می‌دهند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤالات است که ماده «ن ف ق» چه سیر معنایی را پشت سر گذاشته و در این سیر دارای چه مؤلفه‌هایی شده است؟ و رابطه معنایی مشتقات این ماده با هم چگونه است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در متون عرب پیش از اسلام و زبان علمی متعارف نزد ایشان، ماده «ن‌ف‌ق» در معنای «حفره» استعمال می‌شده است که قرآن کریم طی معناسازی از این واژه فرهنگ ویژه‌ای به وجود آورد و مبتنی بر همان معانیِ چاله و شکاف، از ماده «نفق» سه واژه «منافق»، «انفاق» و «نفقه» را مفهوم‌سازی کرد. با این تفاوت که در کاربست قرآنی و در پرتو ‏دیدگاه پیش نمونه، معانی «نفق» محدودتر شده و بیشترین استعمال آن در دو حوزه انفاق و خرج کردن مال و نیز نفاق و دورویی در اعتقادات است. این معانی بر اساس پیش نمونۀ اولیه در ‏زبان علمی به حالت محسوس، تصویرپردازی و مفهوم‌سازی شده که ضروری است ایندست مفهوم‌سازی‌ها در ترجمه‌ قرآن مورد توجه مترجمان قرار گیرد.

واژۀ تک­آمدِ «هلوع» در قرآن (معارج/ 19) به تصریح برخی مفسران و براساس آرای مختلف لغوی و تفسیری، از لغات غریب و دشوارفهم قرآن است که تعریف آن به «جزوع» و «منوع» در دو آیۀ بعدی، دانشمندان را از ضبط دقیق معنای آن غافل کرده است. کشف معنای اصلی مادۀ هلع و نمودهای مختلف آن از طریق بررسی­های لغوی، هدف اول این جستار بوده و البته سؤال اصلی، نحوۀ ارتباطِ هلوع با جزع و منع، آن­هم در صیغۀ مبالغۀ آن‌ها است. دو معنا و تفسیر مشهور هلوع به «شدتِ جزع» و «شدتِ حرص»، از عهدۀ برقراری این ارتباط بر­نمی­آیند. تحقیق حاضر با روش توصیفی­ـ تحلیلی روشن می­کند که معنای محوری هلوع، «خالی بودن درون از منبع قوت» است که از طرفی با ضعف و سستی همراه است و از طرف دیگر در دو شاخۀ «سبکی» و «گرسنگی شدید» سر برمی­آورد. هریک از این­دو، با نوعی بی­قراری و حرکت همراه است و در حضور عوامل شتاب­دهنده، نمودهای مختلف سرعت، جدیت، مبالغه و ... در این ماده تجلی می­یابد. هلوع در قرآن، درباره انسانِ تهی از ایمان و مضطرب به­کاررفته و ناظر به مبالغه و شدتِ عمل او در شر و خیر است؛ یعنی، مستقیماً به معنای جزع و منع ارتباطی ندارد.

هدف از پژوهش حاضر بررسی معادل­های انگلیسی فعل «أدراکـ» در تعبیر قرآنی «ما أدراکـ» با توجه بر معادل­گزینی مترجمان بر اساس نظریه زبان‌شناسی قالب معنایی فیلمور است. بر این اساس، معادل­های به‌کار رفته در هفت ترجمه انگلیسی آربری، پیکتال، هلالی و خان، سِیل، شاکر، یوسف­علی و قرایی بررسی و با هم مقایسه ­شدند. تحلیل نتایج به کمک قالب­های معنایی فیلمور انجام گرفت و از این رهگذر نوع و میزان کارآمدی مبحث قالب­های معنایی در تحلیل معادل­گزینی­ها نیز آشکار شد. یافته­های پژوهش نشان داد که مترجمان نُه معادل که به هفت قالب معنایی مختلف در شبکه قالب تعلق دارند، استفاده کرده­اند که از میان آن‌ها با در نظر گرفتن قالب و معنا، سه فعل know (12 بار در ترجمه هلالی و خان و 4 بار در ترجمه شاکر)، understand (13 بار در ترجمه سِیل) و comprehend(4 بار در ترجمه شاکر) معادل­های مناسب­تر به نظر می­رسند. در مجموع، معادل­گزینی سِیل، هلالی و خان و پس از آن‌ها شاکر را در ترجمه این فعل می­توان بهتر­ از سایر مترجمان دانست.

واژه های «اُمّی» و «امیین» مجموعاً شش بار به صورت مفرد و جمع در قرآن‌کریم به کار رفته است. در تحلیل‌های مفسران و قرآن پژوهان، این تعبیر قرآنی به معانی مختلفی همچون «بی‌سواد، عوام و فرد بدون کتاب الهی» آمده است. مترجمان قرآن‌کریم نیز در ترجمه این واژه، آن را به «درس ناخوانده بودن و بی­سواد بودن رسول خدا (ص) و قوم او» برگردانده­اند که به نظر می‌رسد این معانی با سیاق آیات مربوط به آن و همچنین با روایاتی که در معناشناسی این واژه صادر شده، هماهنگ نیست. لذا در این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی نوشته شده، ترجمه این واژه قرآنی مورد نقد و بررسی قرار گرفت و مشخص گردید معانی یادشده صحیح و دقیق به‌نظر نمی‌رسد بلکه بر اساس سیاق آیات و همچنین روایات معتبر شیعه، امّیون کسانی هستند که کتاب الهی بر آن‌ها نازل نشده و فاقد کتاب هستند، لذا اکثریت مترجمان به دلیل تحت تأثیر بودن از پیش فرض‌های فکری و ارتکازی فقط به ترجمه تحت الفظی پرداخته‌اند.