جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غرض از نگارش مقاله حاضر تأمل در آرای منطق دانان مسلمان در باب قیاس مقاومت است. قیاس مقاومت استدلالی است که بطلانِ قوی ترین مقدمة دلیل یک نظریه را نشان می دهد. قیاس مقاومت برای نخستین بار توسط ارسطو مطرح گردید و در منطق دوره اسلامی با فراز و فرودهایی روبه رو شد. قیاس مقاومت را می توان یکی از روش ها و فنون نقد دانست که با توجه به اهتمام اندیشمندانِ مسلمان به مقوله نقد، جایگاه آشکاری در برخی از کتب منطقی یافته است. هدف اصلی که در پژوهش حاضر دنبال می شود توجه به این نکته است که بسیاری از مسائل مربوط به حوزه روش شناسی، نزد اندیشمندانِ مسلمان مورد توجه جدی بوده اما این مباحث نه به صورت مستقل، بلکه در ضمنِ آثار منطقی طرح شده است. مقاله پیش رو مطالعه ای است موردپژوهانه با روی آوردی تاریخی که به معرفی مفهوم سازی منطق دانان از قیاس مقاومت می پردازد. و تحلیلی از جایگاه روش شناختی آن به عنوانِ نمونه ای از مسائل روش شناسی پیشینیان، ارائه می دهد. از رهگذرِ بازاندیشی و بازنگری در دیدگاه ها و اندیشه های اندیشمندانِ حوزه فرهنگ اسلامی می توان به بازسازی و بازتولیدِ الگوی علم شناسی اندیشمندان مسلمان دست یافت.

امکان شناخت خدا از مسائل بنیادی در حوزه خداشناسی است. این مسئله به دو حوزه «امکان شناخت تصوری» و «امکان شناخت تصدیقی» قابل تحلیل است. دیدگاه رایج در بین متألهان مسلمان و غربی، شناخت خدا در هر دو حوزه تصور و تصدیق را ممکن می داند اما کسانی، دیدگاه امکان شناخت خدا را به چالش کشیده اند. مهم ترین چالش های دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصور از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت حس در تصورات در حوزه معرفت شناسی؛ 2. طرح دیدگاه پوزیتویسم منطقی؛ 3. تصورپذیری و ماهیت داری؛ 4..تصورپذیری و لزوم تشبیه؛ 5. تصورپذیری و محدودیت مفاهیم و قوای ادراکی انسان. طرف داران این دیدگاه به پاره ای از روایات نیز تمسک جسته اند. این دیدگاه از خطا در برخی مبانی معرفت شناختی و نیز خلط مفاهیم ماهوی با مفاهیم فلسفی و عدم تفکیک احکام مفهوم از مصداق، برآمده است. مهم ترین چالش های دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصدیق از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت تجربه در تصدیقات در حوزه معرفت شناسی؛ 2. برهان پذیری و مشارکت حد و برهان؛ 3. برهان پذیری و امتناع برهان لمّی؛ 4..برهان پذیری و برهان انّی. این دیدگاه نیز از برخی اشتباهات در حوزه معرفت شناسی یا حوزه احکام منطقی برخاسته است.

منطق، دانش روش شناسی تفکر است. ترتیب دادن و چینش معلومات برای کشف مجهول و نیل به مطلوب را «تفکر (اندیشیدن)» می نامند. معلومات سابق و سازمان یافته در تفکر، نسبت به نتیجه، علیت تامه دارند؛ از این رو تمامی احکام علت و معلول بر علم سابق (معلومات سازمان یافته) به عنوان علت و بر علم لاحق (نتیجه یا معرَّف) به عنوان معلول، جاری است. این نگرش نسبت به معلوم سابق و نتیجه، راه گشای نکاتی لطیف در دانش منطق است و اساس مباحث و تقسیمات سایر ابواب منطق و احکام آنها بر این سخن استوار است. بخش برهان از جمله بخش هایی است که توضیح محتوایی آن ارتباط مستقیم با شناختِ علت تصدیق و گونه های آن دارد. عدم دقت در واژه شناسی علت، به ویژه علت تصدیق و تفکیک نکردن حیثیت ها و نگرش های منطقی از فلسفی در بخش برهان، سبب ابهام برخی گزاره ها شده و هم چنین اسباب ارائه گزارش های غیرعلمی را فراهم کرده است. در این مقاله کوشیده ایم به بحث واژه شناسی علت، تفاوت نگرش ها به آن در منطق و فلسفه و لوازم و آثار این تفاوت ها، گونه های علت تصدیق و شرایط علت در تحصیل برهان بپردازیم. توضیح و نقد دیدگاه مرحوم خواجه نسبت به کیفیت وقوع علل اربع در برهان لمّ از مباحث اصلی این مقاله است.

چیستی منطق از دیرباز مورد کنکاش اندیشمندان بوده است و از زمان ارسطو که برای نخستین بار فرم صورت بندی شده ای از قیاس ارائه شد تا به امروز که منطق های مختلفی پی ریزی شده است که به نوعی از منطق ریاضی الگوبرداری می کند، بیشتر منطق دانان در آرزوی یافتن منطقی کلی هستند. اما در این میان استفان تولمین با تأثیری که از ویتگنشتاین متأخر گرفته، به جدال با این رویکرد می پردازد و مدلی از منطق ارائه می دهد که توجه به باور عموم مردم و مباحثات روزمره را جدی می گیرد و در این میان با انتقاد از منطق کلاسیک باور دارد که چنین منطق هایی هیچ جایی در زندگی روزمره مردم ندارند. در این مقاله به بررسی انتقادهای ویتگنشتاینی تولمین به منطق کلاسیک، به انضمام شرح مدل منطقی وی می پردازیم.

مسئله شر سبب گشته تا متألهان در آثار خود بحث‌های جامع و عمیقی دراین‌باره داشته‌باشند و به دفاع از خداباوری بپردازند. ایرنائوس قدیس که نقش بسزایی در تبیین و گسترش آموزه‌های مسیحی داشته، در تئودیسه خود سعی نموده‌است تا با مطرح‌کردن ایده "پرورش روح" به حل مسئله شر بپردازد. از منظر ایرنائوس، اگر شری در جهان آفرینش تحقق می‌یابد؛ همان گناه است و این یک امر سرشتی در ذات بشر است که حضرت آدم در ابتدا به آن دچارشد و با سوءاستفاده از اراده و اختیارخود از فرمان الهی سرپیچی‌ کرد و این میل به گناه هم‌اکنون نیز در میان نسل بشر جاری و ساری است. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد انتقادی سعی بر این است تا به ابتدا به بررسی و تحلیل تئودیسه ایرنائوسی و سپس نقد آن از منظر کلام امامیه پرداخته‌شود. با وجود هّمی که ایرنائوس قدیس در حل مشکل شرور داشته، اما تئودیسه وی با چالش‌ها و بن‌بست‌هایی همچون "نسبی‌گرایی"، "شر گزاف"، "فاصله معرفتی" و ... مواجه است که از باورپذیری و حقانیت آن می‌کاهد.

برخی از معاصران، قضایای حقیقیه و خارجیه را به ترتیب با ادات های شرطی و عاطف در دامنه سور صورت بندی کرده اند که به نامعتبر شدن بسیاری از قواعد منطق قدیم می انجامد. در این مقاله نشان می دهیم که اگر ادات های شرطی و عاطف را که در تحلیل معاصران در دامنه سور قرار دارد، بیرون بیاوریم و پیش از سور قرار دهیم (یعنی اگر فرمول های منطق جدید را با شرطی و عاطف به وجود موضوع مقید کنیم) بیشتر قواعد منطق قدیم برای همه «قضایای خارجیه» برقرار خواهد شد ولی در موارد بسیاری برای «قضایای حقیقیه» نقض می شود. بر پایه این صورت بندی، اختصاص قواعد منطق قدیم به قضایای خارجیه تا حد بسیاری معنادار می شود. این صورت بندی نو از قضایای حقیقیه و خارجیه، بدون اینکه ادعای مطابقت کامل با تصویر ذهنی بزرگان منطق سینوی داشته باشد، یک صورت بندی کمابیش سازگار با قواعد منطق قدیم است و در سنجش با صورت بندی معاصران، دشواری های بسیار کمتری دارد.

تشارک حد و برهان از جمله مسائلی است که در منطق بدان پرداخته شده است. این بحث در فلسفه ملاصدرا ذیل عناوینی همچون وجود مطلق، وجود خدا و واحد حقیقی به چشم می خورد. به گمان برخی این تشارک دائمی است؛ به این معنا که هر حدی برهانی و هر برهانی حدی دارد ولی نه تنها برهان از حد و حد از برهان به دست نمی آید، بلکه در بیشتر مواضع با هم متباین اند. تنها موضع اشتراک حد و برهان نیز در موردی است که برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی باشد. پس آنچه در کلام ملاصدرا و برخی از فیلسوفان مبنی بر این ادعا که «آنچه حدی ندارد، برهانی ندارد؛ زیرا حد و برهان در حدود با هم مشترک هستند» این چنین تصحیح می شود که «آنچه حدی ندارد، برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی ندارد؛ زیرا حد و برهان لمّی موجبه، متشکل از علل ذاتی، در حدود با هم مشترک هستند».

چکیده تناقض باوری[1] دیدگاهی است که پاره ای از تناقضات را صادق می داند. این دیدگاه که بیشتر با نام گراهام پریست[2] همراه است، یکی از بنیادی ترین و اساسی ترین اصول، یعنی اصل عدم تناقض[3] را انکار می کند؛ در حالی که از زمان ارسطو بیشتر فیلسوفان معتقد بودند که این اصل اساسی ترین اصل در اندیشه بشر و نخستین پایه در سازمان فکری وی است. به باور پریست، هیچ دلیل قاطعی برای پذیرش اصل عدم تناقض وجود ندارد. از این رو در پاره ای موارد می توان وجود تناقض را پذیرفت. او برای تقویت مدعای خود به شواهدی روی می آورد که می توان آنها را به سه دسته تاریخی، تجربی و عقلی تقسیم کرد. نوشتار پیش رو، نخست به بیان شواهد تجربی و عقلی پرداخته و سپس نقد های مربوط به ادعای تناقض باوری را شرح داده و مورد ارزیابی قرار می دهد.

برهان بر دو نوع لمّ و انّ است؛ تفاوت آنها در این است که در لمّ، حدّ وسط هم علت اثبات و هم علت ثبوت نتیجه است اما در برهان انّ، حدّ وسط تنها علت اثبات نتیجه است. از آنجا که شرط برهان لمّ این است که حدّ وسط علت وجود اکبر در اصغر باشد، نه علت وجود خود اکبر، برهان لمّ به چهارگونه تقسیم می شود که نتیجه همه آنها یقین تام و زوال ناپذیر است. برهان انّ به دو گونه انّ مطلق و دلیل است و اینکه این دو برهان، مفید یقین تام و زوال ناپذیر نیستند، سبب نمی شود برهان شمرده نشوند. با تبیین این مباحث آشکار می شود که تقسیم مطرح از سوی فارابی درباره برهان و نیز تعریف ملاصدرا از برهان لمّ پذیرفتنی نیست. این نوشتار دربردارنده مطالب دیگر درباره ماهیت برهان لمّ و انّ است که کمتر به آنها توجه شده است: 1. التفات به اشکالاتی درباره برخی اقسام برهان و ارتباطشان با یکدیگر و پاسخ به آنها؛ 2. بیان ارتباط حدّ وسط با حدّ اصغر در برهان لمّ و انّ؛ 3. توضیح عقلی بودن حصر برهان در لمّ، انّ دلیل و انّ مطلق؛ 4. بررسی دیدگاه ملاصدرا درباره حقیقت حدّ وسط ـ یعنی موجود مجرد نوری ـ در برهان.

تنها راه رهایی از دشواری فهم بحث عکس نقیض خونجی، پی بردن به گزاره های همیشه صادق نزد این منطق دان است. گزاره های همیشه صادق خونجی آن گونه با بحث عکس نقیض درآمیخته اند که دانستن آن، درک نیمی از بحث عکس نقیض وی است. در راستای پیشبرد مباحث ارزندة منطق قدیم به خصوص مباحث ارزندة کتاب کشف الأسرار خونجی، در این مقاله به گزاره های همیشه صادق خونجی پرداخته شده است. صورت بندی گزاره های همیشه صادق نزد خونجی و مواجهه با همیشه صادق نبودن این گزاره ها در منطق جدید، شاهدی بر این ادعاست که یا صورت بندی این گزاره ها دارای اشکال است یا منطق خونجی با منطق جدید، تفاوت دارد. در این مقاله، نشان داده ایم که هم صورت بندی این گزاره ها در منطق جدید دارای اشکال است و هم خونجی در منطق خود از اصل موضوعی بهره برده که منطق جدید فاقد آن است.