جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع انتساب اضلال انسان به خداوند، در آیاتی از قرآن کریم مطرح شده ‌است. این امر در نگاه نخست، ناسازگار با عدل الهی و اختیار انسان است؛ ازاین‌رو اندیشمندان اسلامی با آرای گوناگون در رفع این تعارض کوشیده‌اند. در پژوهش پیش‌رو که به روش تحلیلی و داده‌پردازی توصیفی ـ انتقادی و با انگیزة تبیین دقیق ماهیت اضلال الهی انجام یافته، رویکرد عقلی دو مکتب شیعی و معتزلی از نگاه علامه طباطبائی و جارالله زمخشری بررسی و تحلیل شده است. هر دو اندیشمند، اضلال خداوند را عدم ایصال به مطلوب، عدم لطف، واگذاشتن در مسیر گمراهی و مجازات عملکرد سوء و اختیاری انسان بیان كرده‌اند؛ اما علامه با نگاهی فلسفی و دقیق‌، این فرایند را تبیین كرده ‌است. علامه در خصوص حوزة اختیار انسان در افعال اختیاری، آموزة «امر بین الامرین» را منطبق بر مبانی هستی‌شناسی اسلامی می‌داند و در مقابل، زمخشری «تفویضی» می‌اندیشد؛ اما در مسئله اضلال الهی که نتیجة قهری سوء اختیار انسان است و حوزة فعل الهی به‌شمار می‌رود، نزاعی نداشته، آن را منافی با اختیار آدمی و عدل الهی نمی‌دانند. چگونگی استدلال و تطبیق آرای ایشان در این جستار، به‌روشنی بررسی شده است.

از بزرگترین دغدغه­های پیش­روی فیزیک­دانان و فیلسوفان، پس از طرح روابط عدم‌ قطعیت و با توجه به تجربه­ی طولانی خود از اصل علیت، تفسیر این مدعا یعنی چگونگی روابط عدم قطعیت بوده­ است و آراء مختلفی در این عرصه بیان ­شده که دیدگاه هایزنبرگ و بوهم از جمله تفاسیر مهم و در­عین­حال منافی با یکدیگر در این زمینه است. حکمت صدرایی، در مواجه با این مساله در وجودشناسی فلسفی خود، پاسخ­های مبنایی مناسبی ارائه داده­است و پژوهش حاضر، با تکیه بر این مبانی و با محوریت بدیهی بودن اصل علیت، به تبیین، تطبیق و تحلیل مبانی چون: اثبات‌ ناپذیری علیت؛ تفکیک بین علت حقیقی و اعدادی؛ مساوقت علت حقیقی با ضرورت و سنخیت پرداخته و از این طریق راه­گشای بسیاری از نقاط تاریک و مجهول در این موضوع شده­ است و در انتهای پژوهش چنین پیشنهاد می­شود تا جهت جلوگیری از خطای فکری به دلیل وجود اشتراکات لفظی و دقت­های خاص فلسفی، از واژه­ی "عدم یقین" به جای "عدم قطعیت" استفاده­شود.

ارادة تام انسانی در اسلام با فرقة کلامی معتزله، شناخته می‌شود. قاضی عبدالجبار، متفکر برجستة اعتزال، با هدف دفاع از عدل الهی و تبیین سازگاری آن با مسئلة تکلیف و نیز مسئولیت اخلاقی، افعال انسان را مستقل از ارادة الهی می‌داند. از سوی دیگر، در فلسفة معاصر غرب، رودریک چیزم به ‌هدف تبیین سازگاری میان علیت انسان و اصل ضرورت علّی و معلولی، خود شخص را مبدأ نهایی عمل معرفی می‌کند. در این مقاله با روش تحلیلی ـ توصیفی ضمن بیان آرای هر دو متفکر در باب مسئولیت اخلاقی انسان، بیان خواهد شد که با وجود اختلاف مبنایی در جهان‌بینی چیزم و قاضی عبدالجبار دربارة اموری چون ماهیت انسانی و اقسام علیت موجود در عالم، در خصوص مسئلة اختیار انسان، گونه‌ای هم‌داستانی و قرابت برقرار است؛ هرچند هر دو متفکر با پذیرش ارادة استقلالی تام انسان، ضمن گرفتار شدن به نگاهی غیرتوحیدی، به نتایجی نادرست در باب فاعلیت انسانی دست یافته‌اند.

«حکم حکومتی»با تعابیری چون«حکم الحاکم»،«احکام ولایی»،«احکام سلطانی»،«احکام ثانویه»،«احکام متغیر»در آراء فقهای امامیه بحث شده به دستورات و قوانینی که حاکم مشروع جامعه اسلامی در حوزه مسائل اجتماعی به منظور اجرای احکام شرع، اداره جامعه مسلمین ،حفظ نظام اسلامی و تأمین مصالح اهم اسلام ومسلمین ،به طور مستقیم صادر یا به گونه غیر مستقیم وضع می کند اطلاق می گردد . این پژوهش به روش کتابخانه ای و اسنادی به شیوه توصیفی تحلیلی، اسناد و داده های جمع آوری شده از آراء واندیشه های میرزای نائینی ،شهید محمد باقر صدر و شیخ جواد تبریزی را به نمایندگی از مکتب فقهی نجف و امام خمینی ،شهید مطهری و آیت الله مکارم شیرزای را به نمایندگی از مکتب فقهی قم بصورت تطبیقی مورد تحلیل و تحقیق قرار داده است . در آراء فقهای مکتب نجف با تقسیم بندی حوزه تکالیف بندگان به دو بخش ،دامنه احکام شرعی و دامنه فراغ ،چنین بدست می آید که حکم حکومتی حکمی است که فقط در «دامنه فراغ» با مبنای مشروعیت «جواز تصرف فقیه در امور حسبه» ،از جانب «فقیه جامع الشرایط فتوا» با غایت «حفظ نظام و دفع مفسده از آن» به شرط «عدم مخالفت با احکام شرعیه فرعیه و موازین اساسی شرع» صادر می گردد .اما در مکتب قم با وجود پذیرش نسبی تفکیک حوزه تکالیف به دوبخش حوزه احکام شرع و دامنه مباحات درآراء فقهای مکتب قم حکم حکومتی حکمی است با ماهیت مستقل که در «دامنه مباحات» محدود نمی گردد بلکه با مبنای مشروعیت ولایتِ مطلقه«فقیه مبسوط الید» در صورت اقتضای مصلحت مسلمین موجب توقف حکم اولیه گردیده و بشرط موافقت با اصول اساسی دین در حوزه احکام شرع جاری می شود . نظر به مسائلی از قبیل الف - محدودیت دایره امور حکومتی در مکتب نجف به سبب محدودیت امور حسبه و عدم این محدویت به سبب پذیرش منصب ولایت زعامت در مکتب قم .ب - امکان تکثّر حُکّام و تزاحم احکام در مکتب نجف وعدم آن در مکتب قم به سبب پذیرش نقش مردم در مبسوط الید شدن ولی فقیه ج - محصوریت حکم حکومتی در دامنه فارغ در مکتب نجف و عدم آن در مکتب قم به علت اصل تأمین مصالح اهم مسلمین د- وجود غایت بالاتر از حفظ نظام ودفع مفسده درصدور حکم حکومتی با عنوان تأمین مصالح تحسینی در مکتب قم نسبت به مکتب نجف . همگی عوامل کارآمدتر و توانمندتر بودن حکم حکومتی در آراء فقهای مکتب قم برای اداره جامعه اسلامی نسبت به مکتب نجف می باشند .

اول از همه ، من می خواهم اشاره کنم که این پایان نامه شامل چهار فصل است. پس از مقدمه ، فصل اول را تحت عنوان: تحقیقات مقدماتی آغاز کردیم و شامل سه بخش است: بخشهای اول: شامل برنامه تحقیقاتی است که شامل توضیحی در مورد موضوع ، اهمیت تحقیق ، روش تحقیق ، سوال اصلی و سوالات فرعی است و ما به اندازه کافی این مباحث را توضیح داده ایم. در مورد بخشهای دوم: ما بر تعریف مفاهیم تمرکز کردیم. ما واژگان مرتبط با موضوع تحقیق را تعریف کردیم ، مانند: ذهن ، دانش ، نظریه ، ذکر نام ذهن ، بخشهای ذهن ، و ما به اندازه کافی این مباحث را توضیح دادیم. و در بخشهای سوم: خلاصه ای از زندگی شیخ ابن تیمیه و علامه طباطبایی را مورد بحث قرار دادیم. و در فصل دوم عنوان این بود: واقعیت ذهن نظری از نظر ابن تیمیه و علامه ، و در آن دو موضوع وجود داشت: در مبحث اول واقعیت ذهن نظری و کارکردهای آن را مطابق ابن تیمیه توضیح دادیم ، و دیدیم که ذهن تصادفی تلقی می شود و به خودی خود موجود نیست ، بنابراین از نظر ابن تیمیه ذهن جسمی جسمی است. و در مطالعه دوم ، واقعیت عقل را از نظر علامه طباطبایی دیدیم ، و تفاوت آن را با ابن تیمیه یافتیم ، زیرا علامه ذهن را ذاتاً ذاتی می داند و آن را مجرد (غیر ماده) و فصل سوم با عنوان: ذهن نظری معتبر و میزان در نظر گرفتن آن از نظر ابن تیمیه و علامه طباطبایی. در آن دو موضوع وجود داشت: وجود اول ، ذهن معتبر و میزان ملاحظه آن از نظر ابن تیمیه. ابن تیمیه گفت: ذهن و فرآورده های آن حجت است و باید در متن وحی و آنچه رسول خدا (ص) فرمود ، مورد توجه قرار گیرد ، بنابراین تا زمانی که ذهن در پرتو وحی ، کتاب و سنت راه برود ، قابل قبول و قابل اعتماد است ، در غیر این صورت آن را به دیوار بیندازید. از نظر تایمیه ذهن کاملاً مقتدر نیست. و موضوع دوم ، در مورد: ذهن معتبر علامه و میزان ملاحظه آن بود. و فرمود: اصالت برهان عقلی مسئله ای ذهنی و قطعی تلقی می شود که نیازی به اثبات ندارد. به عبارت روشن تر ، صحت اثبات قابل اثبات نیست ، زیرا این یک امر بدیهی است. و در فصل چهارم ، عنوان این بود: نقش ذهن در ایمان و ایمان از نظر ابن تیمیه و علامه طباطبایی. و در دو مبحث تقسیم شدند: مطالعه اول ، نقش ذهن در ایمان و اعتقاد از نظر ابن تیمیه و نظر ابن تیمیه درباره عقل از اهمیت زیادی در دین برخوردار است ، اما آن را تابع می داند و نه منبع آن ، پیرو متون دینی در تمام شماره های خود است.

رابطه ایمان و عمل صالح، دخالت عمل صالح در ایمان، ملازم بودن و تأثیر متقابل آن دو از دیدگاه قرآن و عهد جدید، موضوع اصلی است که پژوهش حاضر سعی دارد تا به صورت تطبیقی و با روش کتابخانه‌ای و توصیفی- تحلیلی آن‌‌‌‌‌‌ را مورد مداقه قرار دهد. یافته‌های پژوهش 1-از نگاه قرآن و عهد جدید، ایمان، اعتقاد به خدا و اصول دین برخاسته از یقین و معرفتی است که آرامش قلبی و انجام کار‌های شایسته را در پی دارد؛ با این تفاوت که در بخش‌هایی از عهد جدید بیاناتی ناظر به الوهیت مسیح و روح‌القدس که پایه آموزه تثلیث است، دیده می‌شود و از پیامبر اسلام (ص) و لزوم ایمان به ایشان، بیان روشنی وجود ندارد؛ درحالی که قرآن با رد آموزه تثلیث، بشارت انبیاء سلف، تورات و انجیل به آمدن پیامبر اسلام (ص) و ضرورت گرویدن به او را، با صراحت بیان کرده است. 2-وجدان اخلاقی، فضائل انسانی و احکام الهی در عهد جدید، متناظر با عقل، فطرت و وحی در قرآن، به عنوان معیار‌های تشخیص عمل صالح در دو کتاب مقدس، تقریباً الگو‌های واحدی را نشان می‌دهد. مهمترین عرصه اختلاف، مربوط به مصادیق عمل صالح، به خصوص درحوزه اعمال عبادی، سیاسی و اجتماعی است. 3-بخش‌هایی از اناجیل و نامه‌های رسولان، بر ارتباط ناگسستنی ایمان و کردار شایسته تأکید داشته و عمل صالح را میوه شیرین ایمان و نشانه حیات و موجب کمال آن خوانده است. اما بخش دوم مانند نامه‌های پولس، در اختلاف آشکار با دسته نخست، ایمان را به تنهایی برای نجات‌بخشی و دادگری کافی می‌داند؛ درحالی که آیات قرآن بدون هیچ اختلافی عمل صالح را ثمره ایمان دانسته و گوهر ایمان با تابش عمل صالح را برای رستگاری مورد تأکید قرار داده است. پیشنهاد می‌شود برای تسهیل و تقویت پژوهش‌های تطبیقی بین قرآن و متون اسلامی و کتب مقدس دیگر ادیان به خصوص مسیحیت، نهاد یا گروهی در جامعه المصطفی تشکیل شود تا منابع و متون دست اول و معتبر، پژوهشهای انجام شده و بانکهای اطلاعات در این زمینه و اساتید و متخصصان این عرصه را به محققان علاقمند به مطالعات تطبیقی بین ادیان معرفی نمایند.

واژه ی سکولاریسم (Secularism)، در ترجمه ی فارسی با معادلهای متفاوتی مواجه شده است؛ همچون اصالت به اموردنیوی که جدا شدن دین از دنیا، دنیوی گری، بی دینی، علمانیت و همچنین در ترجمه ی واژه ی سکولار معادل های ناسوتی، بشری، زمینی، دین دنیایی، دین جهانی،عرفی، بی دینی و ... و در ترجمه سکولاریزاسیون، عرفی شدن، دین زدایی،دنیوی کردن و ... آمده است (شمسینی غیاثوند158). سکولاریسم در اصطلاح به ایدئولوژی و مرامی گفته می شود که اندیشه ی سکولار (Secular)را تبلیغ و ترویج می کند اما سکولاریزاسیون عبارت است از فرآیند جدایی و فراق دین از سیاست و دنیا و حذف آن از عقل و آموزه های خردپذیر (شمسینی غیاثوند160). پست سکولاریسم (Post secularism)، در واکنش به عدم تحقق و ناکامی های سکولاریسم بوجود آمد؛ چرا که سکولاریسم اعتقاد داشت که به زودی نگرش و دیدگاه غیر دینی در جهان حاکم شده و دین در حاشیه و در عرصه ی خصوصی مورد توجه قرار خواهد گرفت (شمسینی غیاثوند 168). قبل ازپیدایش پست مدرن (Postmodern)، در فلسفه،ادبیات، هنر، تکنولوژی و سایر رشته های علوم انسانی و علم، در زمینه ی نقاشی، معماری و مهندسی صنایع ظاهر شد. نظریه ی پسامدرنیسم تمامی تعالیم مثل ادبیات ، نقد، هنر، فلسفه، اخلاقیات، تحصیلات،جامعه شناسی، علم خداشناسی،علم و فرهنگ، اقتصاد و معماری را در هم میشکند(علتی). عرفان پست‌مدرن تلاشی است تا ساکنان خیابان شلوغ مدرنیته، مقداری از رنج‌ها و پریشانی‌های خود را کاهش ‌دهند و تا حدودی لذت آرامش درونی را بیابند و با متوقف کردن جریان عقل جزئی و ذهن پر مشغله، نوعی معرفت درونی و شهودی را تجربه کنند (مظاهری سیف). عرفان پست مدرن در این رویه عرفانی جهت گیری کلی آن است که بدون تمسک به دامان وحی و بدون استفاده از آموزه‌های ادیان الهی و بی آن که مناسک و عباداتی در کار باشد، شیوه‌هایی را ارائه کنند که به وسیله آنها انسان گرفتار آمد‌ه در پنجه مدرنیته، در چهار دیواری زندگی فردی خود به نوعی آرامش درونی دست یابد و از فشارهای روحی و روانی و استرس‌های جامعه صنعتی برآساید. این هدف به نوبه خود وسیله‌ای برای تامین هدفهایی بزرگتر و بالاتر است، که پر کردن خلأ معنویت در جوامع پیشرفته امروزی از جمله مهمترین آنهاست. بحران معنویت در جوامع متمدن و مادی‌گرای غرب مساعدترین بستر و زمینه را برای ظهور معنویتهای ساختگی و کاذب فراهم آورده است. شاخص ترین مکتب نوظهور د‌ر این زمینه هما‌ن عرفان سکولار پست مدرن است (اکرمی، عابدی). صبحانه ی قهرمانان (Breakfast Of Champions)، یکی از برجسته ترین آثار ونه گات(Kurt Vonnegut)، نویسنده ی مشهور آمریکایی است. این رمان در قالب طنز به بیان داستانی راجع به دوپیرمرد میپردازد؛ پیرمردانی که روی سیاره ای در حال نابودی زندگی می کنند. اتفاقات زندگی این دو به داستان شکل میدهد. عدم رعایت اصول داستانی در رمان ونه گات کاملا مشهود است. وی سعی می کند تا با نمایش گذاشتن زندگی دوشخص داستان، به انسانها بفهماند که در ماهیت هر انسان یک بعد مقدس وجود دارد ولی ممکن است این بعد در ظاهر نمایان نشود. سلسله رویدادهای این داستان فاقد ترتیب است و اصل حائز اهمیت در این داستان، کلام منحصربه فرد رویدادها در قالب طنز است. کتاب مسلخ روح، به نویسندگی بهمن انصاری، روایتی است از انسانیت در دنیای امروز به سبک پست مدرن. این کتاب اولین رمان سیاه پست مدرن در ایران محسوب میشود. هدف از انجام پژوهش پیش رو این است که در اثار پست مدرن غرب و ایران، سکولاریسم و پسا سکولاریسم چگونه خود را به نمایش گذاشته اند. پساسکولاریسم و عرفان در پی راهی برای یافتن راهی برای روشن تر شدن مسیر درست انسان است؛ بنابراین در آثار پست مدرن، عرفان بطور مرموزی گنجانده شده است. ب) سابقه تحقیق: سامانتا می (Samantha May)، در کتاب سیاست، دین و ایدئولوژی (Politics, Religion and Ideology)، مینویسد: "ورود به گفتمان پیرامون پسا سکولاریسم به معنای پذیرفتن همه شواهد نیست که قبلاً بین سکولار و مقدس، شکاف مشخصی وجود داشته است، بلکه صرفاً بیانگر این است که نظریه های معاصر در مورد پسا سکولاریسم امکان تعامل با ظرافت بیشتری در مورد سیاست و دین، در تحقیق علمی بدون اینکه به لحاظ نظری به حاشیه برود، بیان می کند" (337). تحلیل مؤلفه های پسامدرنیسم در آثار بسیاری مشهود است. پژوهشی تحت عنوان تحلیل مولفه های پست مدرنیسم در آثار داستانی جبرا ابراهیم جبرا به کوشش دکتر عزت ملا ابراهیمی و صغری رحیمی، نمونه ای از پژوهش های دوران پسامدرن است. در این پژوهش میخوانیم: "یکی از اولین کسانی که در تلاش برای شناساندن نوعی زیبایی شناسی پست مدرن بخصوص در ادبیات داستانی بود، ایهاب حسن(Ihab Hassan) ، ناقد آمریکایی مصری الاصل بود. وی در کتاب خود با عنوان" قطع اعضای اورفیوس: به سوی ادبیات پست مدرن" نوشته ی 1971 و پس از آن مقاله به سوی مفهوم پسا مدرنیسم معتقد به قطع و منقطع شدن بین مدرنیسم و پست مدرن نیست؛ بلکه اعتقاد به نوعی انعطاف و تغییر در مسیر مدرنیسم دارد"(274). در این میان مسئله ی پسا سکولاریسم هم به همین گونه است. دوران مدرنیسم با دوران سکولاریسم همراه بود. با تغییر مدرنیسم به پسامدرنیسم، سکولاریسم هم به پسا سکولاریسم تغییر کرد و عرفان معنای جدیدی به خود گرفت. "... رمان صبحانه قهرمانان کرت ونه گات در سال 1973، بازگشت نسبی به دین را با توجه به پیامدهای ناامیدی سکولار روایت می کند. ژانر رمان از تفسیر روایت به عنوان بیداری معنوی نویسنده ذهن سکولار پشتیبانی می کند. اما این تبدیل از نظر ویژگی پسا سکولار است؛ زیرا این رمان نه تنها معنویات معینی را بیان می کند، بلکه آموزه های ارتدکس را نیز تضعیف می کند"(جوش پریوت). جان مکلور (John Mcclure)، در کتاب خود تحت عنوان مذهب جانبدار: داستان های پسا سکولار در عصر پینچن و موریسن (Partial Faiths: postsecular in the Age of Pynchon and Morrison )، سعی می کند پسامدرن و پسا سکولاریسم را به گونه ای ارتباط دهد تا

موضوع «بررسی تطبیقی تجلی در عرفان اسلامی و اهل‌حق» بر آن است تا به صورت توصیفی تحلیلی به دنبال اشتراکات و افتراقات عارفان مسلمان و اهل‌حق در مساله تجلی است. لذا می‌گوییم در نگاه عارفان مسلمان و بر مبنای وحدت وجود، عالم هستی، تجلی اسماء و صفات الهی است و هر موجودی به نوبه خود در مرتبه‌ای که قرار دارد، تجلی‌گاه اسمی از اسماء حق‌تعالی است. عرفای مسلمان تجلیات الهی را در پنج حضرت دسته‌بندی کرده و مهم‌ترین آنها را «کون جامع» یا «انسان کامل» نام نهاده‌اند. بنابر اعتقاد ایشان انسان کامل توانایی مظهریت تام برای حضرت حق داشته و استعداد آن را دارد که آینه تمام‌نمای اسم جامع «الله» باشد. در مقابل پیروان اهل‌حق که نام اصلی ایشان «یارسان» است، نیز برای عالم تجلیاتی قائل هستند و معتقدند تجلیاتی برای خداوند وجود دارد و عالم خلقت نیز طی مراحلی بوجود آمده است. همچنین ایشان انسان را مظهری کامل از تجلیات حضرت حق دانسته و از این رو برای او مقام و منزلتی خاص متصور هستند.

توحید اساسی‌ترین رکن دین و محور وحدت مسلمانان است. تمام فرق و مذاهب اسلامی در اصل آن همنظرند؛ هرچند برداشت‌ها در برخی جزئیات آن متفاوت است. امامیه و اهل حدیث سلفی دو مذهبی است که ضمن اشتراک نظر در اصل توحید، در بسیاری از تفاصیل این مسئله نیز دارای اشتراک نظرند، هرچند دانشمندان دو مذهب در برخی دیگر از تفاصیل آن، اختلاف ‌نظر دارند. در این تحقیق با استفاده از روش تطبیقی و مقایسه در آثار خواجه‌نصیرالدین‌ طوسی و ابن قیم جوزیه به‌مثابه نمایندگان مهم دو مذهب یاد شده، به بررسی مسئله توحید خواهیم پرداخت. خواجه‌نصیرالدین طوسی (متوفای 672 ق) از برجسته‌ترین و اثرگذارترین دانشمندان شیعه امامیه و ابوبکر بن عبدالرحمن مشهور به ابن القیم جوزیه (متوفای 751 ق)، از مهم‌ترین دانشمندان اهل حدیث است. دیدگاه‌های هر دو دانشمند در مسائل اعتقادی از اهمیت چشمگیری برخوردار است. روش ابن قیم به‌صورت غالب نقلی است، هرچند به عقل نیز بی‌توجه نیست. وی به حفظ ظاهر آیات اصرار دارد و در آیات متشابه کمتر دست به تأویل می‌زند. در برخی موارد به‌صراحت با تأویل مخالفت می‌ورزد، ولی از آثارش پیداست که به‌صورت مطلق منکر تأویل نیست؛ زیرا در بحث انواع تأویل، به تأویل صحیح هم قائل است و در مواردی آن را به کار برده؛ اما روش خواجه‌نصیر در بحث توحید، عقلی و استدلالی است هرچند به نقل نیز استدلال می‌کند. او بر تنزیه خداوند از تشبیه و تجسیم اصرار دارد و آیات متشابه را به‌گونه‌ای تأویل می‌برد که مستلزم تشبیه نباشد. مهم‌ترین آثار خواجه در موضوع توحید تجرید الاعتقاد، رساله قواعد العقائد و فصول نصیریه و آثار مهم ابن قیم در موضوع توحید مدارج السالکین و الصواعق المرسله است. این دو شخصیت، در عین اتفاق‌نظر در بسیاری از مباحث توحید مانند اوصاف کمالی خدا، صفات ثبوتی، عدم درک حقیقت خدا، تنزیه خدا از تشبیه و تجسیم، در پاره دیگر اختلاف رأی دارند. به نظر می‌رسد منشأ این اختلاف، به روش و مبنای آن‌ها برمی‌گردد. بر اساس دیدگاه ابن قیم خداوند در جهت (عرش) است و می‌توان به‌سوی او اشاره کرد، ولی خواجه‌نصیر در جهت بودن و قابل اشاره حسی بودن خدا را با دلایل عقلی رد می کند. ابن قیم درعین‌ آنکه برای خدا اعضا قائل است و این مجسِمه بودن او را می‌رساند، ولی در مواضع رسمی خود منکر تشبیه و جسمانیت خدا است و بر تنزیه او تأکید دارد. چنانکه خواجه‌نصیر هم بر تنزیهی است. ابن قیم معتقد به رؤیت خدا در روز قیامت با چشم ظاهری توسط مؤمنین شده، ولی خواجه رؤیت را به این معنی رد کرده و معتقد است که خدا با چشم ظاهری قابل رؤیت نیست.