جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله ايست بزبان عربي كه قاضي نورالله شوشتري در رد نوشته زين العابدين كاشي كه بر عليه شيعه نگاشته، نوشته است. مبناي كتاب بر قال اقول گذاشته است. (علي نقي بهروزي) [الهيات تهران ص 127؛ حضرت شاهچراغ 2/219]

رساله اي است در رد شبهه اي كه در آن براي خداوند متعال، اثبات شريك نموده است. مولف در رساله موجود، از ميرزا طاهر، ملا خليل، مير سيد شريف جرجاني (در گذشته: 816ه ق) و قطب الدين رازي نقل كرده است. «سيد محمود مرعشي و محمد حسين اميني» [مرعشي44/430]

اين رساله (كه در برخي از فهرستها و مراجع منسوب است به ميرزا آقا خان كرماني) و اصولا در رد و نقد بر رساله انشاء الله ... . . تاليف يكي از بزرگان شيخيه و شايد حاج محمد كريم خان و در ضمن در رد و نقد رساله ركن رابع او نوشته شده است، بحث و گفتگويي (يا به تعمير متن: سوال و جوابي) است و ميان يوسف رضا پاشا از دولتمردان تركيه و چند تن از علما كه ميهمان او بوده اند (و نام آنان در ديباچه رساله آمده) درباره مضمون رساله اي كه از ايران به دست وي رسيده بوده در موضوع « انشاء الله و ماشاءالله» گفتن به هنگام انجام كار و نقد بيانات مولف آن رساله و رساله ديگر او به نام ركن رابع. تمام رساله از زبان يوسف رضا پاشاست رشته سخن به دست اوست و طرح كننده سوال نخست و انتقادات بعد اوست. در اواسط رساله پس از پايان تحليل سيد جمال چنين آمده: « حضار پس از شنيدن اين كلمات حكمت آيات بر راي بلند ... . سيد ... . . آفرين بسيار نموده ... . گفتند: حد همين بود سخن راني و زيبايي را جناب پاشاي ميزبان روي به سيد برهان الدين نموده گفتند چقدر خوبست اگر شما اين سوال و جواب امشب را به زبان فارسي رساله كوچكي بكنيد تا بدهم طبع كنند و در ايران نشر نمائيم يا بدهم در اختر چاپ كنند. شايد بدين واسطه قدري تنوير عقول و افكار ملت شده ... . . » بنابراين و بر طبق مضمون صريح رساله، گزارش اين بحث و گفتگو به درخواست يوسف رضا پاشا بر عهده برهان الدين بلخي گذارده شده و به دست او انجام گرفته است نه ميرزا آقا خان كرماني و هر چند بر طبق نقل فريدون آدميت وي نيز يكي از ميهمانان و حضار در آن جلسه بوده است. بر بالاي صفحه نخستين نسخه حاضر نيز نام سيد برهان الدين بلخي به عنوان مولف ياد شده. از فحاوي اين رساله خاصه اواخر آن استفاده مي شود بخشي از انتقاد تند منتقد متوجه طائفه شيخيه و رساله ركن رابع (تاليف ديگر مولف رساله انشاءالله ... .) است. و چون مسلم است ركن رابع تاليف حاج محمد كريم خان است بنابراين قطعا مي توان گفت مولف رساله انشاء الله نيز اوست. از رساله نخستين - كه رساله حاضر نقد و رد آن است و بايد تاليف حاج محمد كريم خان باشد - در هيچ يك از مراجع و فهارس نشاني به دست نيامد. در فهرست كتب مشايخ نيز به آن اشارتي نيافتم. [مجلس شورا 22/272؛ فهرست كتابهاي خطي براون در كمبريج تاليف نيكلسون ص 67 (شماره 4/28) ؛ آستان قدس فهرست - الفبايي- 1490 با نام جنگ ماشاء الله) ؛ فهرست دانشگاه 17/117 -118 و فيلمها 2/191؛ انديشه هاي ميرزا آقا خان از آدميت 52-53؛ روزگاري كه گذشت از صنعتي زاده كرماني 97؛ ]

چند برگي است به نقل از خط علامه مجلسي که از حديقه الشيعة مقدس اردبيلي نقل نموده وشامل احاديثي در رد صوفيه است. توضيحات به فارسي واحاديث به زبان عربي آورده شده است.

وي در آغاز رساله از تحقيقات آقا جمال خوانساري و پدرش آقا حسين خوانساري در حل اين معضله جبر و اختيار سخن گفته و تفصيل كلام را به مطالعه حاشيه آقا جمال و پدرش آقا حسين احاله ميدهد اما آن سخنان را در حل معضل كافي نميداند. وحيد بهبهاني پس از نقل ابراز عجز ميرزاجان باغنوي در اين مسئله، خود در مقام حل اين معضله كلامي بر آمده است. نخست متن شبهه را از زبان شارح مختصر نقل مي كند و سپس به بيان حل آن مي پردازد. «فتوجهت نحو الحل مع فقد البضاعه وضيق المجال و اختلال الاحوال و بلبال البال و انا العبد الاذل و اقل الاقل ابن محمد اكمل راجيا ان يكون ما ذكرت حلاً لها فان كان ما رجوت فمن عجيب الطاف ربي ... و ان لم يكن علي ما رجوت فغير عجيب من قاصر مثلي ... بل كفي لي فخراً ان يكون فكري نظير افكارهم (عبدالحسين حائري) آغاز كتاب: بسمله الحمدلله رب العالمين ... مشكله و مغالطه معضله اوردها الاشاعره علي المعتزله و الاماميه تلحق الي القول بالاضطرار و الاجبار ... قد تصدي لدفعها عقلاء الفريقين انجام كتاب: و اعلم ايها السائل الباحث انه لو سلمنا و فرضنا حصول استبعاد من شبهاتك نقول مجرد الاستبعاد لا يضرنا علي ما عرفت [الذريعة 10/184؛ فهرست سپهسالار 5/35؛ مجلس شورا 23/772؛ نشريه 11/701]

رساله در رد صوفيان نامدار مانند حسن بصري و سفيان ثوري و طاوس يماني و امثال آنان، با احاديث و اخبار وارده در كتب و آثار. «سيد محمود مرعشي» [مرعشي 36/462؛ ]