جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار را با سخنی از نویسنده‏ی مقاله «رازدانی و روشنفکری» آغاز می‏کنیم و بر این باوریم که این نوشتار هدفی جز آنچه که در کلام صاحب مقاله‏ی ذکر شده به رشته‏ی تحریر درآمده است به همراه نخواهد داشت، زیرا که به اعتقاد نویسنده یاد شده «باری نهضت روشنفکری در دیار ما مدیون همین تلاش‏های کامیاب و ناکام است و امروزیان هم اگر از سر نقد در آنها می‏نگرند نه برای تقبیح و سرزنش، که برای تکمیل و پیرایش است». با این چند جمله‏ی کوتاه نیز می‏توان به هدف این نوشتار که در حقیقت نقدی است بر آنچه که دکتر سروش در بیان نظریه‏ی «تکامل معرفت دینی» اظهار می‏کند، و هدف و غرض از این نظریه را چاره جویی برای حل مشکل روشنفکران مسلمان و مصلحان دینی برای جمع بین ثبات و تغییر در دین و عقب نماندن از چرخ زمانه می‏دانند پی برد. اما اینکه این نظریه چقدر می‏تواند به ادعای صاحب نظریه جامه‏ی عمل بپوشاند چیزی است که این نوشتار به تحلیل و ارزیابی آن می‏پردازد.

یکى از نظریه‏هاى متأثر از هرمنوتیک غرب، نسبیت فهم متون دینى و یا هر متن دیگر مى‏باشد. صاحبان این نظریه در تلاشند، متد هرمنوتیک غرب را در تفسیر متون دینى به کار ببرند. آنها با صامت‏انگارى شریعت و دخالت پیش‏فرضهاى ذهنى مفسّر در فهم متن و روبرو شدن با قرائتهاى گوناگون بر این باورند که فهم صریح متن، دست‏نیافتنى است. این مقاله در صدد است با اثبات ناطقیت شریعت به عواقب نسبیت فهم پرداخته و آن را مورد نقد و ارزیابى قرار دهد.

برحسب نظریه ملاصدرا، علم حق تعالی به ذاتش عین علم تفصیلی خداوند به اشیا است. این نظریه مسبوق به دو نظریه عمده یعنی علم اجمالی خداوند به اشیا قبل از ایجاد (نظریه متاخران) و علم تفصیلی حق تعالی به اشیا به علمی متمایز از علم حق تعالی به ذاتش (نظریه ابن سینا) می باشد. در این مقاله، نخست به ملاحظه تاریخی و تطبیقی آرای ابن سینا و متاخران و نقد و بررسی اجمالی آنها پرداخته می شود و سپس ضمن طرح مبانی و دلایل نظریه ملاصدرا ملاحظاتی درباره آن ارایه می گردد. طی این ملاحظات خواهد آمد که گرچه نظریه ملاصدار نسبت به آرای قبلی بسی قویم تر است اما همچنان بحث علم حق به اشیا قبل از ایجاد نیازمند تلاش های فکری فیلسوفان الهی است.

مفسران شیعه و سنی درباره مخاطب و زمان خطاب آیات چهارگانه مذکور بر دو قولند: قول نخست ـ که دیدگاه قریب به اتفاق قرآن پژوهان است ـ مخاطب آیات مذکور را رسول مکرم اسلام(ص) و زمان خطاب را در همین دنیا حین نزول وحی می دانند. قول دوم مخاطب آنها را انسان (مجرم) و زمان خطاب را روز قیامت دانسته است این قول در بین ـ مفسران متروک مانده با اینکه دلیلی بر رد آن اقامه نکرده اند. دیدگاه اول با توجه به رمزگشایی مفسران درباره دلیل خطاب این آیات به رسول خدا(ص) که آن را تضمین خداوند بر عدم فراموشی وحی می دانند، با مناقشه های جدی روبروست که مهم ترین آن مخالفت این قول با صریح آیات دیگر قرآن می باشد، به گونه ای که جمع بین آنها و آیات دیگر در این زمینه غیر ممکن خواهد بود. به نظر می رسد قول دوم خالی از اشکال و قابل دفاع است.