جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیژن عبدالکریمی: «روح دین با تفسیر ایدئولوژیک از بین می‌رود»: ایدئولوژی‌ها به شدت امری سکولارند و تفسیر ایدئولوژیک از دین، گوساله سامری زمان ماست. به این معنا که تفسیر ایدئولوژیک از دین و دین ایدئولوژیک می‌خواهد ندای بشری و طرح‌ها و برنامه‌های بشری را به منزله ندای ساحت قدس و ندای الهی معرفی کند. همین تفسیر ایدئولوژیک از دین آن را از درون، تهی و سکولاریزه می‌کند. به همین دلیل بعد از انقلاب، جامعه ما شدیداً جهت‌گیری سکولاریستی پیدا کرده است که با هیچ دوره‌ای از تاریخ قابل مقایسه نیست.

رسولی‌پور ضمن تصریح به اینکه کتاب «پرسش از امکان امر دینی در جهان معاصر» روایت‌گر دردهای یک فیلسوف قاره‌ای است، بر این نکته تأکید کرد که عبدالکریمی با «تئو» مشکل ندارد، بلکه با «لوژی» و محصور کردن امر معنوی در عقال عقل و منطق مخالف است.

به همت انجمن علمی ایرانی روابط بین‌الملل و موسسه خانه کتاب، اثر مایکل سندل با عنوان «اخلاق در سیاست» باحضور دکتر حسین دهشیار ،دکتر ضیاءالدین صبوری، دکتر رحمت حاجی‌مینه و آقای افشین خاکباز مترجم کتاب عصر روز سه‌شنبه‌(۴ تیرماه ۱۳۹۸) در سرای اهل قلم نقد و بررسی شد. در این نشست رابطه میان لیبرالیسم، عدالت و نظریه جان رالز در این خصوص موردتوجه قرار گرفت و حاضران به‌نقد ظاهری، محتوایی، ساختاری و طرح چند نکته پیرامون ترجمه این اثر پرداختند.

معرفی کتاب هزارتوی آزمون‌های دشوار (زندگی و اندیشه‌های میرچا الیاده در گفتگو با کلود هانری روکه) کتاب هزارتوی آزمون‌های دشوار (زندگی و اندیشه‌های میرچا الیاده در گفتگو با کلود هانری روکه) گفتگویی شخصی و در عین حال عمومی، ساده و نیز عمیق، منظم و در عین‌ حال فراگیر و دربرگیرنده همه موضوعاتی است که الیاده سال‌ها با آن‌ها زیسته است. کلود هانری روکه (Claude-Henri Rocquet) گفتگو با وی را از دوران کودکی و نوجوانی‌اش شروع می‌کند و قدم به قدم با تحولات فکری و اندیشه‌های وی پیش می‌آید. گفتگو با این دین‌پژوه و اسطوره‌شناس، سرشار از نکته‌ها و ناگفته‌هایی است که هر انسان کنجکاو و جستجوگری از خواندنش سیراب می‌شود. کلود هانری روکه (مدرس تاریخ و زیبایی‌شناسی) این گفتگو را به هزارتویی تشبیه کرده که گذر از آن برای درک زندگی و آثار این اندیشمند لازم است. زندگی میرچا الیاده (Mircea Eliade) به اندازه اندیشه‌های تأثیرگذارش، جذاب و پرمایه است. الیاده در رومانی به دنیا آمد، برای تحصیل به هند رفت، چندین رمان نوشت، در سه روزنامۀ‌ معتبر رومانی به طور مدام مقاله نوشت و آثار برجسته پرشماری در حوزه تاریخ ادیان ارائه داد. در زمان جنگ جهانی دوم به عنوان یک کنشگر فرهنگی جدی در لندن حضور یافت و پس از جنگ، در پاریس و شیکاگو به تدریس پرداخت. کلود هانری روکه (مدرس تاریخ و زیبایی‌شناسی) گفتگوی خود را با الیاده، به هزارتویی تشبیه کرده که گذر از آن برای درک زندگی و آثار این اندیشمند لازم است. برای نفوذ به هزارتوی آثار و زندگی یک اندیشمند و درک یکپارچگی آن می‌توان از هر دروازه‌ای وارد شد: کاوش و تحصیل در هندوستان در بیست سالگی؛ آشنایی و نزدیکی با یونگ در کنفرانس ارانوس در چهل سالگی، پایبندی به ریشه‌های سرزمین مادری‌اش یعنی رومانی، که در باور او به جهان‌ وطنی نیز به روشنی بازتاب یافته، سیاهه‌ی طولانی جمع‌آوری اساطیر و درک عمیق آن‌ها، کار تاریخ‌نگاری و افسانه‌آفرینی، همراهی با اندیشه‌های نیکولاس د کوزا و هیمالیا، جملگی نشان می‌دهند که چرا درون‌مایه‌ی «هم‌زمانی متضادها» تا این حد روشن و تا این حد پرتکرار در سراسر آثار الیاده بازتاب یافته است. با وجود این آیا می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که تک تک این تجربیات در نهایت یکی شده‌اند و به یک هدف رسیده‌اند؟ شاید اینکه همه‌چیز از یک روح اصلی شکوفا شده و آن روح هم‌چون یک بذر، مانند یک درخت آینه‌ی تمام نما و بالقوه‌ی جهانی است که در آن حضور دارد. روحی که با واکاوی و پژوهش درباره‌ی جهان به پرسش‌های هستی‌شناسانه‌ی جهان پاسخ می‌دهد و به آن غنا می‌بخشد. در نهایت سرچشمه‌ی هر چیزی تنها به وسیله‌ی بروزات و تجلیات پی‌آیند خود آن چیز تجلی یافته است. نویسنده کتاب هزارتوی آزمون‌های دشوار (Ordeal by Labyrinth: Conversations with Claude)، کلود هانری روکه اینطور بیان می‌کند: من به ملاقات مردی رفتم که آثارش نوجوانی مرا تحت تأثیر قرار داده بود، اینک اندیشمندی را می‌دیدم که در حال و اینجا می‌زیست. الیاده هرگز این اشتباه را مرتکب نشده تا علوم اجتماعی را بر اساس الگوهای علوم طبیعی تبیین نماید. او هرگز فراموش نکرده که کاوشگر برای درک نظام انسانی باید تک تک اجزای مربوط به آن را از پیش درک کرده باشد و هرگز نباید خود را بیرون از حوزه‌ی کاوش قرار دهد. الیاده هرگز در برابر وسوسه‌ی فرویدگرایی‌، مارکسیسم یا ساخت‌گرایی سر فرود نیاورد و آگاهانه از جزم‌اندیشی‌ها و افراطی‌گری‌های برآمده از این برچسب‌های فلسفی پرهیز کرده است. کوتاه سخن آنکه، الیاده نقش غیرقابل کاهش تفسیر، شوق خاموش ناشدنی برای رسیدن به معنا و گفتمان فلسفی را هرگز از یاد نبرده است. با وجود این، باید تأکید نمایم که موضوعیت الیاده ژورنالیستی نیست. هیچ‌کس انتظار ندارد او را در سیمای یک جلودار زائران کالیفرنیایی به سوی کاتماندو ببیند؛ هیچ‌کس در رویای آن نیست که او را یک «فیلسوف متفاوت با پیشینیان و همتایانش» کشف کند. اگر میرچا الیاده (Mircea Eliade) مدرن است به این دلیل است که او سال‌ها پیش درک کرده که «بحران نوع بشر» در واقع بحران انسان غربی است و خردمندانه این است که با شناخت ریشه‌های کهن، آشنا و غیر متمدنانه‌ی شرایط وجودی انسان آن را درک کنیم و نجاتش دهیم. میرچا الیاده «تاریخ‌دان ادیان»... این روش رسمی معرفی او خطر نفهمیدن او را در پی دارد. وقتی که از لفظ تاریخ استفاده می‌کنیم لااقل باید در خاطر داشته باشیم که این واژه معادلی برای مجموعه‌ی کنار هم قرار گرفته شده‌ی خاطره است و خاطره نیز بر یک لحظه‌ی خاص، بر یک زمان حال معین دلالت دارد. علاوه بر این‌، بهتر آنکه به یاد داشته باشیم که در نظر الیاده، سنگ محک دینی، امر مقدس است، که باید گفت مواجهه با یک واقعیت ناآشناست و اینکه این واقعیت در واقع به طور هم‌زمان همان سنگ بنا و عامل شکل‌گیری هنر و دین است. اما چطور می‌توان میان هنر و دین تفاوت و تمایز قائل شد؟ به گمان من برای درک بهتر اندیشه‌های الیاده باید در ابتدا رابطه‌ی میان این‌همانی اندیشه‌ها و باورهای مالرو را درک کرد. اگر مالرو هنر را واژه‌ی جدیدی برای امر مطلق می‌بیند، یعنی شکلی از روح دینی، پس از نظر الیاده اساطیر و مراسم آیینی انسان کهن دین او شاهکارهای هنری ماندگار تاریخ انسان هستند. این دو مالرو و الیاده به شایستگی دریافته‌اند که تخیل و خیال‌پردازی اصل پرارزش و ریشه‌کن ناشدنی هویت انسان است و تنها ابزار برای بازشناسی تخیلات و خیال‌پردازی‌های مردمان ناآشنا و از نظر دورمانده همان بازآفرینی دوباره‌ی آن اندیشه‌ها و خیال پردازی‌ها و ارائه‌ی آن به جامعه‌ی بشری امروزی خواهد بود. به نظر می‌رسد که نه شوق دانستن چراغ راه الیاده بوده و نه دقت نظر فیلسوفانه، بلکه اساساً سرچشمه‌ی شعر است که با به کار بردن آن گاهی زندگی فانی دگرسیما می‌شود و دوباره امید را در ما زنده می‌کند. در بخشی از کتاب هزار توی آزمون‌های دشوار می‌خوانیم: - وقتی به دانشگاه رفتید فضای فکری و حال و هوای فرهنگی آن‌جا چطور بود؟ اساساً فضای فکری و فرهنگی رومانی مابین سالیان 1920 تا 1925 چگونه بود؟ - ما نخستین نسلی بودیم که تحصیلات فرهنگی خود را در فضایی تجربه می‌کردیم که در آن زمان آن را «رومانی بزرگ‌تر» می‌نامیدند رومانی به معنای کشوری که پس از جنگ جهانی اول در سال‌های 1914 تا 1918 به وجود آمد، نخستین نسل بدون هیچ برنامه‌ی از پیش تعیین شده‌ای، بدون هیچ آرمانی که بتواند به واقعیت تبدیل شود. نسل پدر و پدربزرگ من آرمانی داشتند که پیش از آن شگل گرفته بود: یکپارچگی همه‌ی ‌رومانی. آن آرمان اینک محقق شده است. و من، آن‌قدر خوش‌شانس بودم که جزئی از نخستین نسل رومانی‌های آزاد بودیم، بی‌هیچ برنامه‌ای. ما آزادانه نه تنها می‌توانستیم به کاوش و پژوهش در میان منابع سنتی فرهنگی یا به بیان دیگر متون کلاسیک و ادبیات فرانسه بپردازیم بلکه قادر بودیم به سراغ هر مکتب و مأخذی برویم که اراده می‌کردیم. من ادبیات ایتالیایی، تاریخ ادیان و شرق را کشف کردم. یکی از دوستانم ادبیات آمریکا را کشف کرد؛ و یکی دیگر، به سراغ فرهنگ اسکاندیناویایی رفت. ما میلارپا را در ترجمه‌ی آثار ژاک باکو کشف کردیم. می‌دانید در آن موقع هر چیزی برای ما ممکن و در دسترس بود و ما خود را برای یک جهش فرهنگی تمام‌عیار و حرکتی به جلو آماده می‌کردیم.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ کم‌توجه‌تر شدن نسل‌های جدید نسبت به ارزش‌ها و باورهای دینی از یک طرف و جایگزینی ارزش‌ها و باورهای بدیل آن از سوی دیگر، در بدو امر خبر از کاهش نقش دین در زندگی مردم می‌دهد. از طرف دیگر وقوع حوادث و رخدادهایی در کشور ما و دیگر نقاط جهان، این مطلب را با خدشه روبرو می‌کند؛ اتفاقاتی نظیر انقلاب اسلامی ایران و حضور دین در عرصه سیاسی و مدیریت اجتماعی و پررنگ‌ترشدن برخی مناسک و مناسبات دینی می‌تواند موید افزایش نقش دین لااقل در برخی سطوح و در میان بخشی از جامعه ما باشد. به تعبیر یکی از جامعه‌شناسان دین، «علی‌رغم پیش‌بینی‌های قاطعانه برخی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان علوم اجتماعی قرن نوزدهم، مذهب نمرده است.» زمانی تصور می‌شد با روند پرشتاب گسترش و بسط ساختارها، نهادها، علوم و تکنولوژی مدرن، نفوذ دین در جوامع جدید رو به افول خواهد نهاد. بر این اساس، بسیاری اندیشمندان علوم اجتماعی پیش‌بینی می‌کردند که دین به تدریج در یک فرایند حتمی تاریخی، از صحنه حیات بشر حذف خواهد شد؛ اما اقبال دوباره مردم به دین و اثرگذاری مذاهب و جریان‌های دینی بر تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان، تردیدهایی جدی در فراروی این فرضیه ایجاد کرد. تا جایی که تطورات عمده‌ای در نظریات این حوزه که از آن با عنوان «عرفی‌شدن» (secularization) یاد می‌شود رخ نمود. این تئوری‌ها در بدو امر پیش‌بینی می‌کردند که فرایند عرفی‌شدن به محو دین خواهد انجامید. بعدها با نامحتمل دانستن محو دین، بحث حاشیه‌روی دین مطرح شد. در تطورات بعدی حتی این دیدگاه بیان شد که آنچه رخ خواهد داد، صرفاً تغییر دین و دینداری است و روند عرفی‌شدن حتی می‌تواند با روندهای واژگونه و معکوس مواجه شود. پرسش اصلی اینجاست که دین در آینده جهان مدرن چه جایگاه و نقش در زندگی فردی و اجتماعی بشر ایفا خواهد نمود؟ آیا دین در جهان جدید، ناگزیر از عقب‌نشینی مرحله‌به‌مرحله از تمامی ابعاد و جنبه‌های زندگی انسان مدرن و در نهایت حذف کامل از زندگی بشر است؟ آیا دین برای حذف بقای خود مجبور است به عرصه‌های محدودی از زندگی انسان مدرن بسنده نموده و حضور خود را در همان عرصه‌ها حفظ نماید یا می‌تواند با حضور در عرصه‌های مختلف زندگی انسان مدرن (چنانچه در انقلاب اسلامی ایران دین به امر سیاست ورود پیدا کرد) به عرفی‌زدایی و بازقدسی‌شدن جهان اجتماعی و زندگی انسان مدرن بیانجامد و به ایدئولوژی و بستر بدیلی برای زندگی انسان مدرن تبدیل شود؟

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.

یک سال تمام با متفکر و فیلسوف، دکتر حامد ابوزید از طریق نامه های هفتگی و گاه روزانه همدم شدم تا اینکه گفتگو به پایان رسید و صورت کتاب به خود گرفت...

پروفسور یوزف فان اس؛ اسلام شناس آلمانی و استاد بازنشسته دانشگاه توبینگن، روز بیستم نوامبر درگذشت. او در سال ۱۹۵۹ با تألیف رساله‌ای در موضوع عرفان اسلامی در شهر بن موفق به اخذ مدرک دکتری شد. در میان آثار او کتاب شش‌ جلدی «کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری» از ویژگی‌های ممتازی برخوردار است و البته نقدهایی هم بر آن وارد است. این اثر با مشارکت گروهی از مترجمان و زیرنظر سیدمحمدرضا بهشتی به زبان فارسی ترجمه‌ شده است.