جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به‌دنبال پی بردن به ضرورت مطالعه میان‌رشته‌ای درباره ذهن و نفس، در قرن بیستم دانشی به نام علوم‏شناختی ایجاد شد. ابن‌سینا در رویکردی مشابه، در آثار متعددش از زوایای مختلف به شناخت نفس پرداخته و از علوم گوناگون پزشکی، عصب‌شناسی، عرفانی و عقلی در این باره بهره برده است. این مقاله در پی شناخت روش و متدولوژی ابن‌سینا در طرح مسائل نفس است تا بتواند آن را با روش علوم‏شناختی مقایسه کند. به‌رغم مشابهت‌های کلی رویکرد ابن‌سینا در مسئله نفس با علوم شناختی، اختلافاتی عمده نیز وجود دارد که باعث به‌دست آمدن محتوا و نتایج متفاوت درباره نفس در هریک از این مطالعات شده است. روش ابن‌سینا که در خطوط کلی مشابه شیوه علوم‏شناختی است و بسیار پیش‌تر از این علوم وجود داشته است، روش میان‌رشته‌ای است. این روش درحوزه نفس‌شناسی در میان متفکران مسلمانان ادامه نیافت.

درباره هویت وماهیت فلسفه ابن‏سینا سه مساله مهم را می‏توان مطرح ساخت :اول اینکه آیا این فلسفه ادامه فلسفه ارسطوست ؟ دوم اینکه اگر چنین است چه نوع ادامه ایی است، شرح است یا بسط ؟ ومساله سوم اینکه اگرچنین نیست، چه تفاوتی با فلسفه ارسطو دارد و با چه معیاری می‏توان این تفاوت را شناخت؟ مقاله برای پاسخ به این سه سؤال خوانش ابن‌رشد از فلسفه ابن‌سینا را به کمک گرفته و صرف نظر از انتقادهای ابن‌رشد به ابن‌سینا و پاسخی که می‌توان به آنها داد، اصل تفاوتها را به روایت ابن‌رشد ـ که شارح مهم و معتبر ارسطوست ـ بر می‌شمارد. مقاله، دیدگاه ابن‌رشد درباره تفاوت فلسفه ابن‌سینا و ارسطورا از سه جنبه مورد بررسی قرار می‌دهد: تعابیری که نشان از این تفاوت دارد، اصول کلی و مبنایی و جزئیات فلسفی مورد مناقشه در کتاب تهافت التهافت. بدین صورت، به نظر ابن‌رشد، فلسفه ابن‌سینا ادامه فلسفه ارسطو نیست و در بیش از پنجاه موضع مهم با آن متفاوت است.

در اندیشه مشائیان، به‌ویژه ابن‌سینا، علم به یک امر جزئی مادی به دو صورت حاصل می‌شود: گاهی انسان از طریق آلات و اعضای ادراکی به جزئیات علم پیدا می‌کند و گاهی علم بدون استعانت از آلات ادراکی به امر مادی تعلق می‌گیرد. ادراکی را که از طریق آلات ادراکی باشد، «ادراک حسی»، و ادراکی را که بدون استعانت از آلات ادراکی و از طریق علل شیء باشد، «ادراک جزئی علی وجه کلی» می‌نامند. از مشخصات این ادراک، وساطت ادراک علل کلی در شناخت مصداق منحصر‌به‌فرد کلی و معلول آن، عدم‌اتخاذ علم از معلوم و درنتیجه عدم‌تبعیت عالِم از معلوم حسی در ثبات و تغیر است. ابن‌سینا در سه جا از ادراک اخیر استفاده کرده است: اول، علم نفس به آلات ادراکی و تحریکی خود؛ دوم، علم پیشینی که انسان به‌گونه‌ای عقلی از طریق اسباب و علل شیء مادی به آن علم پیدا می‌کند؛ سوم، علم پیشین خداوند به جزئیات (مادیات) متغیر. نظریه مشائیان در علم پیشین انسان درباره حوادث جزئی کارایی لازم را دارد؛ اما درخصوص دو مورد دیگر با اشکالاتی مواجه است

بحث «وحدت وجود» در عرفان و فلسفه اسلامی به‌عنوان بحثی پرمناقشه شناخته می‌شود. این بحث در حکمت متعالیه که محل تلاقی جریانات فکری پیش از خود بوده، نیز به‌گونه‌ای جلوه‌گر شده است. یکی از پرسش‌های اساسی مطرح در این زمینه چگونگی راه‌ یافتن این بحث به فلسفه اسلامی است؛ پرسشی که در این مقاله برآنیم تا پاسخش را در بحثی نزد ابن‌سینا بیابیم که می‌توان آن را «حقیّت خدا» (انتساب حق به خدا) نامید. چنین به‌نظر می‌رسد که گرایش‌های قرآنی فیلسوفان اسلامی که بر طرح و بسط این بحث (حقیّت خدا) نزد آن‌ها اثرگذار بوده، باعث به‌وجود آمدن بحث تقابل «حق» و «باطل» در فلسفه اسلامی شده است؛ بحثی که بعدها با عنوان تقابل «وجود» و «عدم» پی گرفته شده است. سرانجام، تقابل حق و باطل در فلسفه اسلامی از نگرشی انحصارگرایانه در انتساب حق، به‌معنای وجود، به خدا سر درآورده و در پایان به نسخه‌ای تلطیف‌شده از نظریه وحدت وجود نزد ملاصدرا ختم شده است.

در آثار ابن‌سینا مفهوم سعادت یا نیک‌بختی از جهاتی نزدیک به مفهوم معنای زندگی به مثابه غایت زندگی است. وی نیک‌بختی را مطلوب بالذات و غایت لذاته معرفی می‌کند و آن شرط لازم و کافی برای معنادار شدن زندگی است. از منظر او میان لذت و معنای زندگی ارتباطی عمیق وجود دارد. لذت، ادراک حضوری قوه مدرکه فرد است به آن‌چه که در نظرش کمال و خیر به شمار می‌آید. دیدگاه شیخ در نفس‌شناسی تأثیر مستقیمی بر مبحث معنای زندگی و لذت دارد. وی باتوجه ‌به قوای ادراکی نفس، مراتب مختلفی برای نیک‌بختی و لذت در نظر می‌گیرد که از میان آن‌ها نیک‌بختی و لذت عقلانی یا روحانی نقش بسیار مهمی در رسیدن به معنا ایفا می‌کند. همچنین از میان قوای نفس تنها قوه عقلانی است که با مرگ از بین نرفته و در عالم آخرت معنای زندگی و لذت نهایی توسط آن رقم می‌خورد. او معتقد است همان‌گونه که معنای زندگی دارای ارزش ذاتی است، لذات عقلی و شهودی نیز دارای ارزش ذاتی است. لذت عقلی-شهودی نه تنها شرط لازم برای معناداری، بلکه شرط کافی آن نیز است. در این پژوهش معنای زندگی از نظر ابن‌سینا و نقش لذت در رسیدن به آن، با روشی توصیفی- تحلیلی بررسی شده ­است.

دو واژه «وجود» و «موجود» در زبان عربی، تحول معنایی یافته‌اند. این دو واژه که از ریشه «وجد» مشتق شده‌اند، نخست معنایی سوبژکتیو دارند و حاکی از نحوه ارتباط گوینده با جهان بیرون هستند و پس از آن، با ورود به ترجمه عربی آثار فلسفیِ یونانی و پذیرششان از سوی فیلسوفان در تمدن اسلامی، آهسته‌آهسته، معنایشان تغییر کرده و جنبه هستی‌شناختی یافته است؛ بدین صورت که از وضعیت جهان و اشیاء، به‌خودی‌خود حکایت دارد. با مرور و مقایسه متون لغوی و ادبی قبل و بعد از عصر ابن‌سینا، به این نتیجه می‌رسیم که پس از تثبیت و گسترش فلسفه در زبان عربی، معنای «از نیستی به هستی آمدن» به یکی از مهم‌ترین معانی «وجد» و دو مشتق مهم آن، یعنی «وجود» و «موجود»، تبدیل و مقبولیتِ آن روز‌به‌روز فراگیرتر شده است؛ گرچه این واژه و مشتقاتِ آن، همچنان معانی سابق خود را هم حفظ کرده‌ اند.

کتاب الهیات شفا در قیاس با آثار مابعدالطبیعی پیش از آن، علاوه‌بر ابداعات محتوایی، دارای نظام و ساختاری متمایز و اصیل است. گذشته از نظر ابن‌سینا در مقدمه منطق شفا، پژوهش‌های برخی پژوهندگانِ فلسفه سینوی نیز، بر چنین دستاوردی دلالت دارد. بازشناسی و فهم بنیان‌ها و اضلاع معرفتی این ساختار، از آن جهت که می‌تواند پرده از عمق، گستره و نوع نگاه ابن‌سینا در تأسیس مابعدالطبیعه‌‌ای با وجوه متمایز و ممتاز بگشاید، ارزشمند و ضروری است. هدف این جُستار، توصیف، تحلیل و تبیین ساختار علم مابعدالطبیعه در این اثر سترگ ابن‌سیناست. از این‌رو، ابتدا با تحلیل مفهوم کلی ساختار و با تکیه بر علم‌شناسی ابن‌سینا، ساختار علوم برهانی در چهار سطح قضیه‌ای، حدی، قسمی و تألیفی دسته‌بندی و سپس با توجه به آن، ساختار الهیات شفا در همه سطوح، توصیف و تحلیل شده ‌است. مطابق این بررسی، ساختار علم الهیات در سطح قضایا، اصل ‌موضوعی، در سطح حدود، درختی، و در سطح قسمی و تألیفی، خطی است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که دو عامل مبناگرایی و ذات‌گرایی از دو حیث معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی به‌ترتیب بر آفرینش ساختار اصل ‌‌موضوعی قضایا و ساختار درختی حدود الهیات شفا تأثیرگذار هستند. همچنین، منطق پرسش نیز، به‌عنوان عامل روش‌شناختی، در ساختار اصل ‌موضوعی علم الهیات مؤثر است.

فیلسوفان و متکلمان از زاویای مختلف به پدیده درد پرداخته و کوشیده‏ اند به برخی از پرسش‌های مهم در این زمینه پاسخ دهند. یکی از این پرسش‌ها که در گذشته، افزون‌بر فیلسوفان، ذهن پزشکان را نیز به خود مشغول ساخته بوده است، پرسش از علت درد است. ابن‏ سینا به مسئله مهم «چرایی درد»، هم به‌عنوان یک فیلسوف و هم به‌مثابه یک پزشک، پرداخته است. وی به‌رغم دیدگاه پزشکی رایج زمانه خود، علت دردهای جسمانی را در تفرق اتصال اعضای بدن منحصر نکرده و مزاج غیرمعتدل (سوء‌ مزاج) را نیز از علل آن به‌شمار آورده است. شیخ ‏الرئیس ‏برای اثبات علیت تفرق اتصال نسبت به درد، توسل به شواهد تجربی را کافی می‏ بیند. وی همچنین برای مدلل کردن علیت سوء مزاج، به ادله‏ ای متوسل می‏ شود. برای مثال، طبق احتجاج او، دردی که در کل اجزاء یک عضو، به‌صورت یکسان، پراکنده شده باشد، نمی‏ تواند ناشی از تفرق اتصال باشد، بلکه از مزاج نامعتدل ناشی می‏ شود. دیدگاه شیخ در تعیین علل درد که کاملاً متأثر از طبیعیات زمانه اوست، با نمونه‌های نقضی روبه‌روست که پذیرش آ‌ن‌ها به این نتیجه می‏ انجامد که هیچ‌یک از دو گزینه موردنظر شیخ، بیانگر علت تامه دردهای جسمانی نیست.

مفهوم بداء، محو و اثبات و اعمال قدرت الهی در تغییر مقدرات است. آنچه از لغت می توان دریافت کرد معنای نشا رای برای مصدر بداء با توجه به لغت، حریت الهی و اعتقاد به مالکیت رای برای اوست. در مقابل، اعتقاد به لازمه ذات برای خدا، باور به وجوب صدور افعال الهی بر اساس قاعده ضرورت علی و معلولی و اعتقاد به قدیم و ازلی بودن خلقف هیچکدام با حریت الهی سازگاری ندارد. اعتقاد به بداء در مفهوم عام آن، چیزی جر ایمان به حریت خداوند و باز بودن دست او قبل از خلق، هنگام خلق و پس از خلق نیست.

مشهور این است که فارابی همچون ابن‏سینا موجودات را به دو دسته تقسیم می‏کند. در این تقسیم که با محوریت اصل علیت طرح شده است، به جز خدا ــ که تنها واجب‏الوجود بالذات است ــ همه موجودات دیگر، ممکن و در عین حال واجب‏الوجود بالغیرند. اما در بسیاری از آثار فارابی، باوجود ذکر تقسیم موجودات به واجب و ممکن، ملاک تمایز و درنتیجه مصادیق اقسام، با تقسیم سینوی تفاوت دارد. از تفسیر فارابی بر کتاب ‌العبارۀ ارسطو و با نظر به بحث واجب و ممکن ــ به‌دلیل ابهاماتی که در متن این اثر وجود دارد ــ دو گونه تقسیم برای موجودات قابل‌تشخیص است. وجه تمایز اقسام در یکی از این دو تقسیم، فعلیت محض (مقابلِ دارای قوه بودن) و در دیگری، ازلیت است. در هردو تقسیم، همه موجوداتِ مجرد، «واجب» و موجودات مادی، «ممکن» به‌شمار می‏آیند. رأی فارابی در دیگر آثاری که به نام او شناخته می‏شود، متفاوت است. در برخی از آ‌‌ن‌ها. مدخلیت عدم، ویژگی موجود ممکن و وجه تمایز آن از موجود واجب است. در این آثار، خدا خارج از تقسیم موجود به واجب و ممکن و امکان ــ همچون تقسیم ارسطویی ــ مختص موجودات مادی است. در دیگر آثار منسوب به فارابی، تقسیم موجودات به واجب و ممکن کاملاً منطبق با نظام و تقسیم سینوی است.