جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیشتر منتقدین تامس کوهن او را متهم کرد ه اند که در آثار خود و به ویژه در کتاب ساختار انقلاب های علمی مبانی نسبی گرایی را در پوششی از تاریخ علم تکرار کرده است. نفی امکان کشف صدق، نفی امکان تعین نظریه به واسطه مشاهده و قیاس ناپذیری مهم ترین مبانی نسبی گرایی به شمار می روند که در آثار کوهن حضور دارند. با این حال کوهن خود را نسبی گرا نمی داند. او برای دفع اتهام نسبی گرایی، بر وجود محرک های حسی مشترک تاکید می کند و فهرستی از ارزش های مشترکی را که می توانند مبنای عینیت علوم باشند مورد بحث قرار می دهد. او هم چنین با ارائه تعریفی معتدل از قیاس ناپذیری، آن را با عدم امکان ترجمه کامل و دقیق برابر می داند. این نوشتار به مرور و ارزیابی پاسخ کوهن به اتهام نسبی گرایی اختصاص دارد. خواهیم دید که کوهن در دوره دوم فکری خویش از ادبیاتی رئالیستی کمک می گیرد. اما او هنوز مفاهیم اصلی را در پارادایم نسبی گرایان تعریف می کند و مبانی نسبی گرایی حتی در دوره دوم فکری او نیز به طور ضمنی حضور دارند.

در سده گذشته، فیلسوفان در مفهوم علیت بازنگری ژرفی کرده اند. نخست بدان سبب که مفاهیم سنتی پاسخ گوی درک نوین از علیت نبوده است و دیگر اینکه مفاهیم تازه ای در علم نوین تعریف شده اند که می توانند آغاز و بنیاد خوبی برای ساختن نظریه هایی پیشروتر باشند. در این پژوهش، در پی معرفی این گونه از نظریه ها هستیم که نظریه فرایندی علیت و نظریه کمیت پایستار دو نمونه برجسته و کامیاب از آن هاست. آغاز بحث ما، بی تردید، نظریه انتظام هیوم به عنوان آغاز گر این بحث ها خواهد بود و سپس روند شکل گیری نظریه های نوین را که با نقد نظریه مذکور و افزودن یافته های فلسفی و فیزیکی تازه به آن شکل گرفته اند، پی خواهیم گرفت. از این رو گام بعدی ما معرفی نظریه احتمالی و پس از آن نظریه های انتقالی، فرایندی و کمیت پایستار خواهد بود.

بحث در باب تقدم اخلاق و معرفت شناسی و نسبت این دو با هم در فلسفه کانت، سابقه بسیاری دارد. هر استدلالی در این باره لاجرم مبانی خود را بر یکی از این دو حوزه استوار می کند و حوزه دیگر را بر اساس این مبانی تفسیر می کند. ریشارد کرونر به سیاق نوکانتی های هایدلبرگ، فلسفه کانت را کلیتی می داند که بیش از آن که نظامی بسته همانند نظام هگلی باشد، جهان نگری ای است که در آن اخلاق بر معرفت شناسی مقدم است و امر عملی بر امر نظری تفوق دارد. بر پایه تفسیر کرونر، معرفت شناسی، خود در بنیان، اخلاقی است و فعالیت عقل نیز عملی اخلاقی. با این همه، در تفسیر کرونر، نه اخلاق و نه معرفت شناسی، هیچ یک به سود آن دیگری به محاق نمی رود. به عقیده او جهان نگری کانت بر تنش دایمی میان قطب هایی استوار است که هیچ کدام در دیگری مستحیل نمی شود و تقابل شان موتور تقلای اراده اخلاقی است. معرفت شناسی و اخلاق نیز در جهان نگری کانت بر پایه همین دیالکتیک کانتی است که روبه روی هم قرار می گیرند. در مقاله حاضر، به بررسی تفسیر کرونر از جهان نگری کانت و فرضیه اصلی وی در جهان نگری کانت او خواهیم پرداخت و جایگاه اخلاق در نظام کانتی و نسبت معرفت شناسی و اخلاق در درون این نظام را بر پایه مقدماتی که کرونر فراهم آورده، تبیین خواهیم کرد.

علیت از دو زاویه معرفت شناختی و وجود شناختی قابل تامل است. بحث در حوزه معرفت شناختی شامل کیفیت آشنایی انسان با علیت، بداهت علیت، ادله علیت، نقش حس در پیدایش علیت، ارتباط تجربه و علیت، شناخت ضرورت بین علت و معلول و غیره است. ابن سینا سهم فراوانی در توضیح و رفع شبهات حوزه معرفت شناختی علیت داشته است. وی با ارائه دو تبیین فلسفی و روان شناختی، بسیاری از رخنه های معرفتی علیت را مرتفع ساخته است. از جمله مباحث بسیار مهم معرفت شناختی علیت، ارتباط بین حس و علیت است. ابن سینا به این مساله توجه داشته و درباره آن سخن گفته است. او علیت را محصول تعامل حس و عقل معرفی کرده است. به زعم او، عقل در دستیابی به مفهوم علیت، وابسته به حس و در تصدیق به علیت، از استقلال برخوردار است. وی با ارائه تحلیل روان شناختی از علیت و اقتران آن با قیاس عقلی مبتنی بر امتناع تناقض، در صدد تبیین رابطه ضروری بین علت و معلول بر آمده است. این مقاله با ارائه تبیین ابن سینا از علیت، درصدد تعیین جایگاه و نقش معرفتی حس در علیت است.

دیدگاه سهروردی در تبیین رئالیسم و مساله ی شناخت، نه با حکمای مسلمان پیش از خودش شباهتی دارد و نه در پیشینه ی افلاطونی و ارسطویی، رد پایی از آن مشهود است. وی بر خلاف افلاطونیان، معتقد است پایه ی شناخت، حس است و بر خلاف ارسطوئیان، این شناخت را مستقیم و بی واسطه می داند؛ از این رو، ادراکات حسی را نقطه عزیمت او در تفسیر رئالیسم باید دانست. مخاطب اصلی او در این جریان، حکمای مشایی هستند، برای همین، وی با نقد سه پیش فرض اصلی این مکتب، سعی در ارائه نظریه جدیدی دارد که با آن، به خوبی می توان تصویر رئالیسم را در منظومه فکری سهروردی ترسیم کرد. این نوشتار پس از تقریر این وجه سلبی و منتقدانه از اندیشه او، به تحلیل رویکرد ایجابی، می پردازد. این رویکرد ایجابی در قالب شش پیش فرض، صورت بندی می شود و پذیرش آن ها نهایتا، مساله رئالیسم را در اندیشه سهروردی، روشن می کند.

با کشف قانون دوم ترمودینامیک و تلاش برای ابتنای آن بر دینامیک کلاسیک در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، مساله یا پارادوکس بازگشت پذیری برای اولین بار مطرح شد، زیرا قوانین دینامیک کلاسیک برخلاف قانون دوم ترمودینامیک نسبت به زمان متقارن یا بازگشت پذیر بودند. در این مقاله پس از شرح این مساله به بیان دو رهیافت اصلی در حل این مساله می پردازیم. در اولین دیدگاه که پریگوژین از سردمداران آن است، بازگشت ناپذیری ناشی از ناپایداری های دینامیکی دانسته می شود و این ویژگی در سطح میکروسکوپی در قالب نوعی «بی نظمی» تعریف می شود، در حالی که در دیدگاه دیگر، افرادی مانند پرایس و بریکمان بازگشت ناپذیری در سطح ماکروسکوپی را ناشی از وجود شرایط اولیه خاصی برای جهان در نظر می گیرند و برقراری بازگشت پذیری در سطح میکروسکوپی را در تضاد با آن نمی دانند. با وجود تفاوت این دو دیدگاه در مبانی نظری، نشان خواهیم داد که می توان این نتیجه مشترک را از آنها استخراج کرد که بازگشت پذیری اصولا به لحاظ عملی غیرممکن است.

آزادانگاری نظریه ای است که از یک سو اراده آزاد را ناسازگار با موجبیت گرایی می داند و از سوی دیگر معتقد به وجود اراده آزاد و امکان تحقق آن در شرایط ناموجبیتی است. با تعریف فوق چالش های آزادانگاری، ابتدا نشان دادن ناسازگارگرایی اراده آزاد با موجبیت گرایی و سپس توضیح چگونگی معقولیت و وجود اراده آزاد در شرایط ناموجبیتی است. چالش دوم آزادانگاران بسیار دشوار تر از چالش اول آنها است. زیرا در شرایط ناموجبیتی به نظر می رسد کنش ها و انتخاب های عامل شانسی و اتفاقی باشند و تحت کنترل عامل و هیچ چیز دیگری نباشند.بسیاری از آزادانگاران سنتی برای حل چالش دوم آزادانگاری از مولفه هایی فراطبیعی بهره جسته اند. اما برخی از فیلسوفان مانند رابرت کین کوشیده اند بدون پیش فرض های متافیزیکی و با رویکردی منطبق بر دانش نوین به بازتعریف اراده آزاد بپردازند. این مقاله به بررسی آرای رابرت کین و انتقادات مطرح شده نسبت به آن می پردازد.

در مقاله حاضر برآنیم تا دو مورد از انتقادات وارد شده بر استدلال قرینه گرایانه ویلیام رو را بررسی کنیم. وجه اشتراک این دو انتقاد در این است که هر دو با محوریت مفهوم «پیچیدگی» بنا شده اند. انتقاد نخست مربوط به کرک دورستن است که با اشاره به ترکیب درهم تنیده تاریخ از حوادث و پدیده های بی شمار، در صدد اثبات این مطلب است که عدم اطلاع از خیرهای مرتبط با برخی شرور به سبب پیچیدگی حوادث تاریخی است نه به معنای گزاف بودن این قبیل شرور، یعنی آن گونه که ویلیام رو اظهار می دارد. دومین انتقاد که از سوی دانیل هوارد اشنایدر ارائه شده است، با تشریح مفهوم خیرهای پیچیده، بر این مطلب تاکید دارد که رازآلودگی برخی از خیرات مانع از شناخت کامل آن ها به واسطه قوای ادراکی انسان شده و در نتیجه از دید برخی چنین می نماید که بعضی از شرور جهان، هیچ غایت خیری را به دنبال ندارند.

از دیرباز شمار زیادی از فیلسوفان کوشیده اند تا توضیح بدهند که چرا پرسیدن مهم تر از پاسخ دادن است و از این رهگذر با به دست دادن تعریف ماهیت پرسش فلسفی، انواع آن، انگیزه های طرح این گونه پرسش ها، و فوایدی که مترتب بر این پرسش ها تمایز فلسفه، شأن و اهمیت آن، و رابطه آن دیگر گونه های دانش را گوشزد کرده اند می توان مدعی شد که پرسش فلسفی پرسشی که نتوان از طریق تجربی و یا تاریخی به آن پاسخ گفت یا صحت و سقم پاسخ های داده شده به آن را نتوان از طریق تجربی و تاریخی معلوم کرد. لااقل هفت دسته پرسش های ذیل پرسش فلسفی است: پرسش از ارزشیابی غایی، علل غایی، معنای زندگی، کیفیت امور، امور فرجامین، طبقه بندی موجودات و امور مربوط به خود معرفت. چهار انگیزه برای طرح پرسش های فلسفی ذکر کرد که، از آن میان، دو انگیزه، یعنی کنجکاوی و حقیقت طلبی، اختصاص به پرسش های فلسفی ندارند، بلکه انگیزه های طرح هر پرسشی (اعم از پرسش فلسفی و تجربی، تاریخی، دینی و مذهبی و...) اند و دو انگیزه دیگر، یعنی برخی از پرسش های فلسفی و نیاز سایر علوم به فلسفه، به پرسش های فلسفی اختصاص دارند. چند فایده روانی اخلاقی نیز بر طرح پرسش های فلسفی و کوشش برای پاسخ دادن به آن ها مترتب است یعنی عقلانیت، استقلال فکری، برابری گرایی و مدارا.

دان کیوپیت تلقی ای ناواقع گرایانه از خدا و ایمان دینی دارد. او بر این باور است که مفاهیم انسان و خدا در بستری تاریخی شکل می گیرند و ابتنایی بر عقلانیت و مابعدالطبیعه ندارند. از این رو، بر تحول مداوم این مفاهیم در طول تاریخ اندیشه دینی تاکید می کند. او بر این باور است که انسان خود ارزش هایش را انتخاب می کند و جهانش را بر این اساس می سازد. به زعم کیوپیت، گوهر دین احساس معنویتی است که کاملا جنبه شخصی دارد و از فردی به فرد دیگر تغییر می کند. چشم انداز هر فردی به عالم قوام دهنده تلقی و فهم آن فرد از ایمان به خدا است. بر این اساس، او عینیت و واقعیت خدا و دیگر مفاهیم اساسی دین را انکار می کند. از سوی دیگر، برایان هبلث ویت از معتقدان به واقع گرایی دینی است و کوشیده است ناواقع گرایی کیوپیت را به تفصیل بررسی و نقد کند. او انتقاداتی بنیادین به ناواقع گرایی دینی وارد می کند که مهم ترین آن ها نادیده انگاشتن مساله صدق و نیز انکار ارزش های اخلاقی عینی است. هبلث ویت ابتدا نقاط ضعف استدلال های ناواقع گرایانه ی کیوپیت و نحوه روایت او را از سیر اندیشه دینی در دوران جدید نشان می دهد و سپس، توضیح می دهد که باور به خدای عینی نه تنها با اندیشه مدرن ناسازگار نیست بلکه جزء ضروری آن است.