جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر خاص از مفهوم تکفیر و توسعة مصادیق آن، از علل عمدة مشی افراط گرایانه سلفیة جهادی به شمار می‌‌رود. باید تصریح نمود مبانی جریان مذکور در حوزة تنقیح مفهوم تکفیر، تضاد‌هایی عمده با آراء بزرگان جریان سلفی‌گری داشته و به واقع سبب بروز چالشی درونی در نظام کلامی‌ ‌و عقیدتی مکتب سلفیه شده است. اعتقاد به جزئیت عمل جوارحی در تحقق مفهوم‌ ایمان از سوی تکفیری‌ها عاملی اساسی در تلقی کفر عملی به عنوان کفر اعتقادی منجر به تکفیر است که در نهایت به تکفیر تارک نماز و یا مانع زکات بدون قید استحلال قلبی می‌‌انجامد. ‌ این در حالی است که در نگاه ابن‌تیمیه و البانی به عنوان دو تن استوانه‌های فکری سلفیه، صرفاً جزئیت تصدیق قلبی- و نه عمل جوارحی- در تحقق اصل‌ ایمان لحاظ می‌‌گردد. به علاوه تکفیری‌ها منتسب به جریان سلفیه در تضادی آشکار با آراء برخی ائمه سلف ضمن مردود خواندن معذور بودن به جاهلان در مسائل شرک اکبر (در نگاه‌ایشان مباحثی چون استغاثه، توسل و. . . مصادیق شرک اکبر هستند) مانیفست خشونت طلبانه خود را تکمیل نموده‌اند. تفسیر ناصواب از مفهوم حاکمیت الهی و عدم تمایز میان تکفیر معین و مطلق در تضاد با رأی قاطبة منتسبان به جریان سلفیه قرار داشته و از عوامل مهم در بسط دامنه تکفیر به شمار می‌‌رود.

هایدگر در هستی و زمان به بحث از بدن‌مندی «دازاین» نپرداخته است و آن‌‌ را به مجالی دیگر موکول کرده است، یعنی در درس‌‌گفتارهای زولیکون (1969۔1959م) - که برای پزشکان و روان‌شناسان سوئیسی ارائه شده‌‌اند. او این واقعیت بنیادین که بدن‌‌مندیِ دازاین گشایشی به روی جهان است، اگزیستانس او فرای بدن فیزیکی اوست و می‌‌تواند جهان را در افق بدن‌‌مندی‌‌اش تفسیر نماید را با عنوان «بدن‌‌بخشی پیش‌‌رونده» معرفی می‌‌کند. در طرف مقابل، لویناس با رویکرد اخلاقی خاص خود به نقدِ دازاین هایدگری می‌‌پردازد: دازاین هایدگری آن‌‌جوری که باید انضمامی و «از گوشت و خون» دیگر آدمیان نیست! لویناس بر این عقیده پافشاری می‌‌کند که مواجهۀ چهره به چهره سوژه با دیگری - در مقام شرط امکان اخلاق - ذیل واقعیتِ بدن‌‌مندانه می‌‌گنجد. حکمت نوین بدن در بستر برقراری رابطۀ اخلاقی من با دیگری و گشودگی من دربرابر طلب و نیازهای او شکل می‌‌گیرد. در این مقاله، ضمن واکاوی پدیده بدن‌‌مندی سوژه در پدیدارشناسی‌‌های متفاوت این دو فیلسوف به مداقّه درباب نقد لویناس، یعنی «از گوشت و خون» نبودن دازاین هایدگری پرداخته خواهد شد.

از مهم‌ترین بسترهای تئوریک مؤثر بر شکل­گیری مکاتب تفسیری، مباحث منبعث از دانش معرفت­شناسی و زیرشاخه­های آن است. برای مسئله­ چگونگیِ فهم و تفسیر متون و به‏طورخاص قرآن کریم، سه رویکرد معرفت‏شناختی متصوّر است. در رویکرد اول (مخاطب‏محور)، مخاطب و پیش‏دانسته­های او، رکن اصلیِ فرایند فهم تلقّی می‌شود و ازآنجاکه پیش‌دانسته‌های هر مخاطب با دیگری متمایز است، معانی استنباط‌شده نیز متمایز است و همه این معانی نیز موجّه تلقّی می­شود. در رویکرد دوم (مؤلف‌محور)، معنای نهاییِ متن، حقیقتی است قابل فهم که باید طی فرایندی مضبوط به آن نایل شد و کشف مقصودِ مؤلف طی تفسیر متن (در این مقاله، متن قرآن)، هرچند دشوار باشد، ناممکن نیست و تنها معنایی موجّه تلقّی می‌گردد که متناظر با این مقصود باشد. در این مقاله ضمن مقایسه تطبیقی دو رویکرد پیش‏گفته، رویکرد سومی (متن‌محور) که شالوده معرفتیِ آن بر آموزه­های اسلامی مبتنی است، تبیین می‌گردد که طبق آن، رکن اصلی در فرایند فهم، خودِ اثر یا متن قرآن کریم است. ضمن تطبیق رویکردهای سه‌گانه­ فوق، با استفاده از روش‌های تحلیل محتوای کیفی و استدلال منطقی، این نتیجه حاصل شده است که در میان این رویکردها­، رویکرد متن‌محور برای فهم قرآن کریم از وجاهت بیشتری برخوردار است و با کاربست این رویکرد، دستیابی به عمق مدلول­های معناییِ آیات قرآن کریم محتمل­تر می‏نماید و موفقیت برخی تفاسیر معتبر نظیر المیزان را می­توان با توجه به همین مهم رمزگشایی نمود.

این مقاله پس از آنکه به‌اجمال دیدگاه‌های مطرح در حقیقت نزول وحی را بیان می‌کند، بر اساس اندیشه‌های عرفانی در تحلیل و بیان مراتب هستی و تجلّی حق در این مراتب، بیان می‌کند که قرآن کریم نیز ضرورتاً منفصل از مراتب پیشین هستی نیست و در هر مرتبه‌ای متناسب با آن مرتبه، حضور دارد؛ از‌این‌رو از مرتبه «عنداللهی» و «ام الکتابی» تا مرتبه مادی، متناسب با هر مرتبه‌ای، به صورت اجمال یا تفصیل حضور دارد. به‌طبع اولین حضور تفصیلی قرآن به صورت لفظی بر اساس مراتب هستی، در عالم مثال خواهد بود؛ عالمی که عوارض ماده را دارد، بدون آنکه اصل ماده را داشته باشد. این مقاله بر اساس وحی رسالی و جایگاه جبرئیل در این وحی، معتقد است چون صورت‌های عالم مثال نزد فرشته وحی حاضر است و او فرشته‌ای است که «تنزیل قرآن» به او نسبت داده شده است، این نسبت، نسبتی حقیقی است و از حضور فعال وی در این تنزیل حکایت دارد و آن صورت‌بخشی الفاظ قرآن در مرتبه خیال منفصل و خیال متصل و تنزیل آن در قلب نبی است.

ملاصدرا با اعتقاد به رابط بودن ممکنات، مدعی است که از سخنان همۀ حکمای پیش از خود، از جمله جلال‌الدین دوانی رابطی بودن ممکنات استتناج می‌شود، اما دوانی که در آثار خود رابطۀ ممکنات و علّت را با مفهوم «انتساب» بیان می‌کند، این مسئله را به دو شکل مطرح کرده است: شکل اول همان امری است که به نظریۀ «ذوق‌التأله» شهرت دارد، اما در شکل دوم با تکیه بر تعبیر تشأن به جای رابطۀ علّی معلولی و توضیح مفهوم ام‌النسب، مفهوم انتساب را به نحو دقیق‌تری عنوان می‌کند؛ به صورتی که قابل تطبیق با وجود رابط در دستگاه وحدت شخصی ملاصدراست. در مقالۀ حاضر با پذیرش شکل دوم به عنوان نظریۀ کامل‌تر و دقیق‌تر دوانی، چنین نتیجه‌‌گیری می‌‌شود که آن‌چه موجب شده ملاصدرا معتقد باشد، دوانی ممکنات را وجود رابطی می‌داند دو امر است: یکی بیان ناموفق دوانی از مقصود خود و دیگری عدم توجه ملاصدرا به شکل دومِ بیان انتساب.

زمان و مکان يکي از ابعاد موجودات عالم طبيعت است. در اينکه در قيامت زمان و مکان وجود ندارد، هيچ اختلافي بين مفسران و دانشمندان مسلمان نيست؛ همان‌گونه که در خصوص وجود اين دو در عالم طبيعت نيز اختلافي نيست. از آن رو که اين‌دو(زمان و مکان) در آيات قرآن و روايات اهل بيت عليها السلام به نوعي به انسان در عالم برزخ هم نسبت داده شده، اين نوشتار با روش «تطبيقي، تحليلي، انتقادي»، به بررسي آيات و رواياتي که زمان و مکان را به برزخ نسبت داده‌اند، پرداخته و هدف آن، رفع تعارض بين ادلة عقلي و نقلي در خصوص زمان و مکان است. نفس مجرد انسان در عالم برزخ، فاقد ابعاد زماني و مکاني است و آنچه را در آيات و روايات در اين خصوص گفته شده مي‌توان به يکي از معاني زمان و مکان مثالي، ارتباط با زمان و مکان عالم طبيعت، احاطه و اشراف بر زمان و مکان عالم طبيعي و مانند آن حمل نمود که بين ادلة عقلي و نقلي به نوعي جمع شود و تعارض بدوي آنها برطرف گردد.

وجود حالات نفسانی محض و غیر التفاتی به‌ویژه آگاهی محض از مسائل محل تلاقی فلسفة ذهن و فلسفة عرفان است. غالب احوال و مقامات مطرح از سوی عارفان دارای متعلق هستند. اما در منازل عرفانی گاه سخن از به دست آوردن احوال و مقاماتی است که داشتن متعلق درباره‌‌ی آنها بی‌‌معناست و لزوماً در موردآن حال و مقام «به ـ از» معنا ندارد. معتقدان به این دیدگاه صرفاً با بررسی حالت آگاهی محض، به عنوان یک حالت نفسانی غیر التفاتی که از سوی عارفان گزارش شده است، در جهت اثبات وجود این نوع حالات استدلال کرده‌‌اند. اما به نظر می‌‌رسد حالات نفسانی غیرالتفاتی دیگری نیز وجود دارد. یکی از این حالات نفسانی غیر التفاتی مقام عرفانی «طمأنینه محض» است. اما آیا حقیقتی به نام طمأنینه محض و بدون متعلق امکان پذیر و فهم پذیر است یا هر طمأنینه‌‌ای لزوماً دارای نسبت است و «به» متعلقی وابسته است؟ می‌‌توان گفت که عارف در مرتبه‌‌ای از سیر و سلوک در حالتی قرار می‌‌گیرد که بی آنکه به چیزی قرار و آرام بیابد در فراخنایی از طمأنینه خواهد بود. روح او صرفاً در اطمینان است نه آنکه مطمئن به چیزی باشد. دو استدلال از منظر عرفانی بر تحقق طمأنینه محض می توان ارائه کرد: تلازم علم و طمأنینه و پیوند طمأنینه با تقدیر عهد الست در عرفان اسلامی.

این نوشته ناظر است به نسبت تجرّی [= گستاخی، بی‌پروایی] با قانون اراده و این‌که آیا در موارد تجرّی قانون اراده نقض شده است یا به تعبیر دیگر، آیا در تجرّی، از قانون اراده سرپیچی، عصیان و تمرّد شده است. این نوشته بر موقعیت فعل خارجی که تجرّی در ضمن آن واقع شده است، متمرکز نیست. از این‌رو، می‌توان بحث حاضر را در مواردی جاری دانست که اصلاً فعل خارجی صورت نگرفته است؛ موقعیتی که مکلّف به دلیل یک مانع خارجی از انجام دادن عمل برخلاف قانون دست می‌کشد و تجرّی را تا حیطۀ خارج از نفس خود امتداد نمی‌دهد. نشان داده خواهد شد که بی‌شک، در منطقۀ جدل و ستیزۀ طبیعی، نقض قانون اتفاق نیفتاده است؛ همان‌طور که در موارد عصیان از قانون مسلماً این نقض به فعلیّت رسیده است. در این میان، نقض فاعلی قانون موارد تجرّی را از نظر حکمی به عصیان ملحق می‌سازد، بلکه می‌توان گفت متجرّی در نقض فاعلی قانون هیچ تفاوتی با عاصی و متمرّد از قانون ندارد.

کانت معتقد است که یکی از اساسی‌ترین کارکردهای تخیّل، فراهم آوردن عینیت است. نقش تخیّل در تقویم عینیت هم شامل احکام متعیّن ‌شناختی مربوط به فاهمه است و هم شامل احکام تأملی زیبایی‌شناختی. او همواره تخیّل را در ارتباط با اموری همچون فاهمه و خودادراکی نفسانی و شهودهای محض، یا حسِّ مشترک و حکم تأملی قرار می‌دهد. تخیّل در ارتباط با دیگر قوای شناسایی همواره نقش محوری داشته است. این نقش را به‌ سادگی می‌توان امکان تقویم عینیت دانست. این نوشتار در گام نخست، به مسئلۀ چگونگی تأمین عینیت از سوی تخیّل در همکاری‌اش با فاهمه - در نقد عقل محض - خواهد پرداخت و سپس به این سؤال خواهد پرداخت که تخیّل چگونه در اتّحاد با حس مشترک و عمل تأمل مطرح شده در نقد قوۀ حکم فراهم‌آورندۀ مرجعی عینی برای آنهاست؛ به گونه‌ای که بدون آن امکان اعتبار همگانی برای احکام ذوقی۔ زیبایی‌شناختی از دست خواهد رفت.

يکي از مباحث مهم در حوزۀ معادشناسي، بحث «انتقال اعمال خير و شر افراد به يکديگر» است. از آن‌رو که بر اساس قواعد فلسفي و آيات قرآني، چنين پديده‌اي ممکن نيست، برخي انديشمندان درصدد توجيه و حل آن برآمده‌اند تا از يک سو، تعارض ظاهري ادلّۀ نقلي را حل کنند، و از سوي ديگر، تنبّهي براي مؤمنان باشد تا تقوا پيشه کنند. بر اساس نظريۀ بديعي که اين نبشتار ارائه داده است، عمل انسان دو گونه آثار دارد: آثار دروني که قايم به نفس فاعل بوده و قابل انتقال به غير فاعل نيست، و آثار بيروني که عمل و نيز نفس علت اعدادي آن بوده واز اين‌رو، قابل انتقال به غير فاعل است، ادلّۀ ناظر به انتقال عمل، به آثار بيروني مربوط مي‌شود. روش تحقيق در اين نوشتار، «توصيفي – عقلي» است و ابتدا با نقل ادلّۀ دال بر انتقال عمل، اصل مسئله توضيح داده شده و سپس با نقد برخي ديدگاه‌ها، ديدگاه برگزيده با تحليل آيات و روايات اثبات مي‌شود.