جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع ارتباط لفظ و معنا که از آن با تعابیری همچون آوامعنایی، فونوسمانتیک و نظم‌آهنگ نیز یاد شده، مبحثی مهم و دیرینه در مطالعات زبانی است. از آنجا ‌که قرآن کریم امری از مقوله زبان است، این ارتباط را به‌خوبی در این متن مقدس می‌توان دید. در پژوهش حاضر گروه‌هایی از آیات از نظر رابطه‌ای که میان لفظ و معنی آن‌ها وجود دارد، بررسی‌شده‌اند تا بدین شکل، پیدایی جلوه‌های آهنگین در قرآن، متناسب با معانی الفاظ پی‌جویی شود. همچنین از نقش هریک از حالات تقدیم ‌و تأخیر الفاظ و عبارات قرآن، تکرار حروف، ادغام و فکّ ادغام حروف و نیز حذف و اضافه آن‌ها در ایجاد فضای آهنگینِ متناسب با مفهوم آیات، سخن گفته ‌شده است و رابطه آن‌ها با معانی آیات بررسی گردیده است.

در علم رجال و دانش جرح‌ و تعدیل برای دستیابی به احادیث معتبر، اسناد روایات بررسی می‌شود. اندیشه‌وران رجالی، برای اعتباریابی اسانید و داوری درباره هر یک از راویان، الفاظ و اصطلاحات خاصی پدید آورده‌اند. بر سر معنا و دلالت برخی از این اصطلاحات، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. ازاین‌رو، بهره‌گیری از مطالعات معنایی در بازنگری معنای دلالی اصطلاحات می‌تواند روشی کارآمد برای بررسی اسانید باشد. رویکرد اصلی این پژوهش، شناخت مفهوم دقیق اصطلاح «منکرالحدیث» و تحلیل مراتب و درجات آن بر منحنی اصطلاحات جرح‌وتعدیل است. اندیشمندان علم رجال درباره معنای دلالی این اصطلاح و اطلاق آن بر جرح راوی، ضعف روایات و یا هر دو معنای ذکرشده، دارای اختلاف دیدگاه هستند؛ به همین دلیل، ابهام فراوانی در زمینه درجه‌ای که این اصطلاح از آن حکایت می‌کند ـ یعنی زیاد، متوسط یا کم ـ وجود دارد. در این مقاله کوشیده‌ایم ضمن نزدیک کردن آراء مختلف به هم، مرتبه این اصطلاح را نشان دهیم و حدود دلالی آن را ترسیم نماییم.

در بافت جملات، واژگان هر یک به دلیلی با دیگری پیوند می‌یابد و با پراکندگی منسجم در سراسر متن، سبب انسجام‌بخشی به پیکره آن می‌شوند؛ از این امر به هم‌آیی تعبیر می‌شود که از مهم‌ترین عوامل انسجام‌بخش به متن است. در این میان، ترکیب قرآنی «جَنَّات النَّعِیمِ»، هم‌آیی کاملاً مشهود با سبک و کارکردی ویژه بوجود آورده است. از آنجا که توصیف‌های ارائه‌شده از بهشتیان و جهنمیان عموماً بصری است، این تصاویر در دو منظره متفاوت و متقابل از جهت شخصیت‌ها، عقاید، رفتارها و سرانجام قرار دارند. در این میان، بهشتیان و نعمت‌های فراوان بهشت، به‌عنوان هسته معنایی آیات مرتبط با ترکیب مذکور، انسجام کاملی به واژگان و آیات بخشیده است؛ به‌گونه‌ای که هریک از این مضامین، اولاً رابطه معنایی و معقولی باهم دارند؛ ثانیاً مفاهیم و مضامین یکدیگر را توضیح و تفسیر می‌نمایند و ثالثاً باعث تداعی معانی می‌شوند. این موضوع یکی از عوامل زیبایی چیدمان آن‌ها در قرآن کریم است و این پژوهش در پی تحلیل این چیدمان بر اساس شیوه‌ای روزآمد، به‌منظور تبیین انسجام و هماهنگی آیات مربوط به موضوع‌های متفاوت است.

توجه به نقش تربیتی قرآن کریم در زندگی بشر و تأثیر شگرف آن در هدایت، نشانگر آن است که علاوه بر اثربخشی محتوا، روش‌های به‌کارگرفته‌شده در آن نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار بوده و شایسته تأمل است. یکی از روش­هایی که کاربست آن به‌وفور در قرآن مشاهده می‌شود، راهبرد پرسش است. پژوهش حاضر درصدد است تا با تأمل در پرسش‌های قرآنی با روش تحلیل زبان فنی-رسمی، ضمن تبیین جایگاه ویژه پرسش در فرآیند تربیت، کارکرد­های آن را استخراج نماید. یافته­های پژوهش نشان می­دهد ادبیات پرسشی در قرآن کریم، راهبردی است که مشتمل بر کارکردهای متعدد در مسیر تربیت مخاطبان است: برقراری ارتباط با موضوع (حکایی و تمرکزی)، وارد ساختن تنشِ شناختی، بازبینی بینش­ها در ساحت تحول درونی، غفلت‌زدایی و یادآوری بدیهیات فطری و عقلی، بسط منظر فرد نسبت به واقعیت­ها، برانگیختگی عاطفی، طرح دلیل بر مدعا، تذکر نسبت به موقعیت ارتباطی فرد، نمایان‌سازی تناقضات فکری مخاطب، خطایابی و کمک به تغییر عملکرد و گشودن عرصه­های تفکر ازجمله کارکردهای تربیتی پرسش در قرآن کریم است که در مجموع، راهبرد ویژه‌ای را در مسیر تعلیم و تربیت رقم می‌زند.

سیری در تفاسیر قرآن نشان می‌دهد درک مفسران پیشین در برخی از آیات با فهم‌های دوره‌های پسین متفاوت است. همین تفاوت‌هاست که این پرسش را پیش می‌کشد اساساً چرا چنین اختلاف‌نظر و تحول آرائی در فهم و تفسیر برخی آیات قرآن بوجود می‌آید؟ و چگونه می‌توان تبیین و توضیح علمی برای چنین رخدادی ارائه کرد؟ د‌ر پاسخ به این پرسش، محققان قرآنی غالباً از عوامل معرفتی سخن گفته و کمتر به عوامل غیرمعرفتی پرداخته‌اند. از جمله عوامل غیر‌معرفتی تأثیرگذار در تحول آراء مفسران، مفهوم ایدئولوژی مطرح در علوم اجتماعی است. در این پژوهش، تحول صورت‌گرفته در تفسیر آیاتی از قرآن در دوره معاصر، نسبت به دور‌ه‌های پیشین با استفاده از مفهوم ایدئولوژی بررسی شده است. نتایج از این قرار است که شکل‌گیری ایدئولوژی‌های جدید، از جنبه‌های مختلف به تحول در فهم مفسران معاصر انجامیده است.

برخی از اخباریان با استناد به حدیث «انما یعرف القرآن من خوطب به» قائل به عدم حجیت ظواهر قرآن و انحصار حق تفسیر قرآن برای ائمه علیهم السلام شده‌اند. این جمله ذیل روایتی وارد شده که امام باقر(ع) با محدث مشهور اهل سنت قتاده بن دعامه، پیرامون تفسیر برخی از آیات قرآنی گفتگوی می‌کنند. بنابراین برای فهم آن جمله، نیاز به بررسی آن گفتگوست. این پژوهش در بررسی تحلیلی آن گفتگو، قصد دارد لایه‌های فهم قرآن و گونه‌های روایات تفسیری را تبیین نموده و آسیب‌های این حدیث را بررسی نماید. در نوشتار حاضر، تلاش شده است بین ترجمه، تفسیر و تأویل تفاوت گذاشته شود و بیان امام(ع) مبنی بر حق انحصاری فهم قرآن برای اهل خطاب را به بیان تأویلی توجیه نماید. آسیب سقط در مورد حدیث هم مردود شمرده شده است.

در شماری از آیات‌الاحکام قرآن، اختلاف در قرائت وجود دارد. ثمره اختلافی که در قرائت این آیات وجود دارد صرفاً به حوزه قرائت مرتبط نمی‌شود؛ بلکه در علوم قرآن و فقه نیز اثرگذار است. از همین‌رو‌، آیات مذکور همواره در کانون توجه مفسران و فقیهان مسلمان بوده است. نفی قرائات سبع یا عشر متواتر توسط برخی از عالمان متأخر و معاصر شیعه و پافشاری آنان بر انحصار حجیت و اعتبار در قرائت حفص و یا حجیت قرائاتی که ثابت شود در زمان امامان شیعه (ع) رایج بوده است، دستمایه برخی شبهات و اتهامات شده است. پژوهش حاضر با گونه‌شناسی مواجهه فقیهان متقدم امامیه با اختلاف قرائات آیات الاحکام و به‌دست‌آوردن شش رویکرد عمده این فقیهان، نشان می‌دهد که نظریه تواتر و حجیت قرائات سبع و عشر مشهور، نظریه اصلی فقیهان شیعه و مورد پذیرش بسیاری از آنان است. هر یک از این نظریات می‌تواند در توسعه یا تضییق برداشت‌های فقهی و تفسیری از آیات دارای اختلاف قرائت، اثرگذار باشد.

سنت به مثابه یکی از مصادر اصیل اسلام، بعضی مبیّن قرآن و برخی دیگر مکمل آن می‌دانند. بر اساس دیدگاه مشهور و غالب، قرآن و سنت در کنار هم، مرجع و منبع امور دینی محسوب می‌شوند. با این ‌وجود، تعدادی از محدثان اهل سنت با تمسک به منقولاتی، بر این باورند که سنت، حاکم بر قرآن بوده و بر آن سیطره دارد؛ یعنی تنها راه پی بردن به مراد و منظور قرآن را منحصر در احادیث می‌دانند. در حوزه تفسیر نیز این تفکر بر فهم معنای اصطلاحات قرآنی، بسیار اثرگذار است. تبلور ادعای لزوم فهم قرآن در پرتو سنت، به عهد تابعین و به‌طور مشخص به اوزاعی و اساتید وی باز‌می‌گردد که با وجود مخالفانی از معاصران، این دیدگاه در طول تاریخ از جانب محدثان و دیگر علما تلقی به قبول ‌شده و روش خاصی را در اندیشه‌ورزی دینی شکل داده است. ایرادات جدی وارد بر این رویکرد معرفت‌شناسانه عبارت‌اند از: وجود نصوص دینی متعارض با آن، وهن ارکان این اندیشه همچون باور به «ظنی الدلالة» بودن قرآن، تعارض این اندیشه با برخی از اصول کلی همچون «تقدم کتاب بر سنت»، «لزوم فهم سنت در پرتو قرآن» و «شرط عدم شذوذ برای صحت حدیث». روش پژوهش در این تحقیق کیفی، از نوع تحلیلی ـ توصیفی بوده که با هدف معرفی و نقد دیدگاه حدیث‌سالاری در مطالعات قرآنی صورت گرفته است.

یکی از پرسش های مهم درباره جوامع روایی متقدم ، منابع شفاهی و مکتوبی است که این کتاب ها از آن ها پدید آمده است. از این رو، درباره کافی این پرسش پیش روی حدیث پژوهان قرار دارد که کلینی در تالیف کتابش از چه منابعی بهره برده است. با ژرفکاوی در اسانیدروایات کافی و مطالعه رد پایی می توان گفت کلینی با وجود آنکه بخش بزرگی از روایات کتابش را از آثار و مرویات محدثان مکتب قم آخذ کرده است، اما در عین حال از روایات افرادی چون سهل بن زیاد و محمد بن عیسی عبیدی که در نگاه محدثان مکتب قم چهره های موجه و محبوبی به شمار نمی روند بسیار بهره برده است. او همچنین از منابعی استفاده کرده است که نزد محثان قم و حتی محدثان و رجال شناسان بغداد منابعی غیر قابل اعتماد و متمایل به غلو به شمار وی روند. سبب چنین کاری شاید به تفاوت نگاه او به مسأله غلو باز گردد. همچنین او با اینکه انتقاد هایی نسبت به دو جریان فکری هشام بن سالم و هشام بن حکم داشته است ، اما از آثار هر دو جریان بهره برده است . او حتی خود را بی نیاز از منابع روایی عامه نمی دانسته است. به همین سبب از کتاب های حفص بن غیاث و سفیان بن عیینه نیز استفاده کرده است.

از میان نام‌های مختلف دریا در قرآن کریم یعنی «بحر، لُجّه و یمّ»، نام «لُجّه» با وزنی سنگین‌تر، کم‌ترین بسامد را دارد. این واژه در دو مورد، آن ‌هم در نقش وصفی و مفعولی، به‌عنوان اسم و اسم منسوب درباره قصر سلیمان و تشبیه اعمال کفار به‌کاررفته است. لجّه در اصطلاح علمی به «Pelagic zone» شهرت یافته است و از چندین لایه به نام‌های برلجّه، میان‌لجّه، ژرف‌لجّه، مُغاک و زیرمغاک تشکیل‌شده‌ است. عمق و میانه بودن، دو مؤلفه اصلی مفهوم «لجّه» در علم لغت و دریاشناسی است. طبقه‌بندی علمی «لجّه» و بیان تفاوت آوائی آن با «لجی»، برخی شبهات موجود در اختلافات تفسیری و ترجمه‌ای را برطرف می‌نماید. ترکیب‌های مختلف این واژه همچون ترکیب اضافی، وصفی و نسبی، پیوند مناسب و مستحکمی در امتداد و گستردگی لایه‌های مختلف تاریکی در سطوح مختلف دریا و لایه‌های زیرین، تا پهنه وسیعی از افق آسمان ایجاد کرده که در شکل چند نمودار به نمایش گذاشته ‌شده است. تصویرپردازی قرآن بر اساس نمادهای طبیعت ازجمله «لجّه دریا» جلوه‌ای زیبا از ترس، تاریکی و اضطراب و ناامیدی کفار و همچنین اعجاب و شگفتی ملکه سبأ را برای مخاطبین به نمایش می‌گذارد. نظام آوائی «لجّه» دلالت بر موضع میانی دهان و دلالت بر عمق و شدّت دارد و ناهمگونی نغمه آوائی را با احساسی نگران‌کننده و نفس‌گیر به مخاطب القاء می‌کند.