جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرچند از حکیم ترمذی اثری مستقل در تفسیر قرآن به جای نمانده است، اما آنچه در جای‌جایِ آثارش برجای مانده، نوعی تفسیر آیاتِ مربوط به نفس به شمار می‌آید. چنین به نظر می‌رسد که مستند حکیم ترمذی در نظراتش فقط آیات قرآن کریم باشد، چرا که وی به هیچ منبع دیگری استناد نکرده است. با این حال، شواهدی وجود دارد که حکیم ترمذی، تفسیرِ خود از آیات مربوط به نَفْس را از برخی منابع تفسیری شیعه برگرفته است، اما به دلیل مخالفت شدیدش با تشیع، احتمالاً تلاش کرده این مطلب را پنهان نگاه دارد. به نظر می‌رسد تفسیر حکیم ترمذی از نَفْس نه‌تنها تا زمان خودش کاملاً تازه و منحصربه‌فرد بوده است، بلکه این تفسیر تا امروز نیز تازگی خود را حفظ کرده و کمتر مورد توجه دیگران واقع شده است. به نظر حکیم ترمذی، نفس بر دو قسم است: نفسِ باطن و نفسِ ظاهر. نفسِ باطن از خاک آلودة زمین که قدمگاه و محل رفت‌وآمد ابلیس بوده، بوجود آمده و تابعِ ابلیس است؛ لذا انسان برای رسیدن به رستگاری باید با نفسِ باطن مبارزه کند. نفسِ ظاهر برخلاف نفسِ باطن، به‌خودی‌خود گرایشی ندارد و تابع کسی است که بر او غلبه کند. اگر بر نفسِ ظاهر، «معرفت» یعنی همان نور و عقل، غلبه کند، تابع آن دو می‌شود و اگر نفس باطن بر آن پیروز آید، تابع نفس باطن می‌شود.

مهم‌ترین منبع شناخت دین اسلام، پس از قرآن، روایات معصومان (ع) است. به سبب عوامل درونی و بیرونی متعدّد، مانند نسخ، تقیّه، از دست رفتن بسیاری از قرائن کلام معصوم، وقوع تحریف و تصحیف در متن روایات، اخبار متعارضی در این گنجینه وارد شده است. لذا دانشمندان حوزه معارف دینی و حدیثی از دیرباز، برای دستیابی به مراد معصوم (ع) به پدیده تعارض توجّه داشته‌اند. شیخ حرّ از تلاشگرانی است که اهتمام به شناسایی این نوع اخبار داشته است. خصوصیت بارز ایشان در برخورد با اخبار متعارض، پرهیز از طرح و طرد روایات است. وی به هنگام تعارض بدوی اخبار، سعی دارد تمام راهکارهای ممکن در جمع روایات را مطرح نماید. به همین دلیل گاه برای رفع تنافی، در مدلول هر دو طرف تصرّف می‌نماید و گاه ـ البته در بیشتر موارد ـ با تصرّف در مدلول یکی از طرفین تعارض، دست به جمع اخبار می‌زند. وی در تعارض مستقر و به هنگام تعادل ادلّه، راه تخییر را برمی‌گزیند و در صورت عدم تعادل ادلّه، به ترجیح یکی از طرفین تعارض می‌پردازد. نیز در اکثر موارد، تخییر و ترجیح را به عنوان راهکاری در جمع روایات قابل ارائه می‌داند.

ماجرای نوح (ع) در آیات متعددی از قرآن بیان ‌شده است. با این ‌همه تکرار، اما خداوند متعال در آیه 49 سوره هود برای داستان حضرت نوح (ع) عبارت ﴿أَنْباءِ الْغَیْب﴾ به‌کاربرده است. به‌کارگیری عبارت مذکور این پرسش را ایجاد می‏کند که چرا باوجود یادکرد سرگذشت نوح (ع) در عهدین و همچنین آگاهی پیامبر (ص) و مردم از ماجرای این رسول الهی در آیات نازله‏ قبلی، در این سوره از عبارت ﴿أَنْباءِ الْغَیْب﴾ استفاده ‌شده است؟ به صورت معمول، معنای برآمده از انباء غیب آن است که نه پیامبر (ص) و نه پیروان ادیان دیگر، از مضامین سوره هود درباره نوح (ع) اطلاعی نداشته باشند. اما آیا چنین برداشتی از این عبارت می‌تواند درست باشد؟ و اساسا چگونه می‌توان معنای حقیقی این عبارت را دریافت نمود؟ برای پاسخ به این سؤال، ماجرای نوح (ع) در عهدین بررسی و با آیات قرآن مقایسه شد؛ سپس موارد تمایز داستان نوح (ع) در سوره‏ هود با سایر آیات مرتبط با ایشان‏ در قرآن احصاء شد. در پایان، امور اختصاصی ماجرای نوح (ع) در سوره هود شناسایی گشت که می‌توان این موارد را به‌عنوان مصادیق ﴿أَنْباءِ الْغَیْب﴾ در این سوره به‌حساب آورد.

اندیشمندان از دیرباز در حوزه­ اثبات تحریف‌ناپذیری قرآن به دلایل گوناگون عقلی و نقلی تمسک جسته­اند. در این ‌بین، آیات 9 حجر و 41 فصلت، مهم‌ترین دلیل نقلی ایشان بر اثبات این مدعاست. آنان حفظ ذکر در آیه­ 9 سوره حجر و همچنین راه نیافتن باطل به قرآن را که در آیه 41 سوره­ فصلت آمده است، دارای اطلاق دانسته و دلیلی بر امکان نداشتن تحریف گرفته­اند. هرچند سوره­ فصلت دارای قرائنی در اثبات این معناست، اما آیه 9 حجر با تکیه‌ بر سیاق آیات ابتدایی­اش، بر حفظ مطلق قرآن دلالت ندارد بلکه صرفاً بر سلامت قرآن از مداخله جنّیان و تصرف آنان در وحی تا پیش از نزول بر قلب پیامبر (ص) ظهور دارد. افزون بر سیاق، دیگر قرائن درون‌متنی همچون آیات مشابه با آیه­ حفظ، اتهام جنون به پیامبر و قرائن برون‌متنی همچون اقوال صحابه و تفسیر برخی مفسران متقدم و متأخر مبنی بر تخصیص حفظ وحی به مرحله­ نزول را نیز می­توان به‌عنوان مؤیدی بر این دیدگاه برشمرد.

مترجمان معاصر، واژه «مَوْقُوتاً» در آیه 103 سوره نساء ﴿... إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنینَ کِتاباً مَوْقُوتاً﴾ را به نحوی متفاوت از همدیگر ترجمه کرده­اند. این کلمه در برخی ترجمه‌ها به معنای «وقت‌هاى معین نماز» و در دیگر ترجمه‌ها به معنای «واجب یا لازم و ثابت بودن نماز» آمده است. برخی از این ترجمه‌ها، بر مبنای ظاهر الفاظ آیه و بدون توجه به قرائن دیگر مانند سیاق و روایات معتبر انجام گرفته و مراد اصلی خداوند به طور دقیق منتقل نشده است؛ چنانکه روایات قابل توجهی از معصومان (ع) نیز معنای دیگری برای آیه شریفه بیان نموده‌اند. در نوشتار حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، میزان تطابق ترجمه‌های معاصر در ترجمه این واژه با بیان اهل‌بیت (ع)، یعنی آگاهان به مراد واقعی خداوند، ارزیابی شده و در نهایت، ترجمه دوم سازگارتر با روایات تشخیص داده می­شود. در همین راستا، نقش کلام معصومان (ع) در تشیخص ترجمه صحیح قرآن مجید نمایان می‌گردد.

در روایات و ادعیه مربوط به امام زمان (عج)، «رغبت به دولت کریمه» یکی از درخواست‌های پرتکرار است. رغبت، به عنوان مؤلفه مهمّ پیوند مردم و دولت متعالی مهدوی، با عللی افزایش یا کاهش می‌یابد. بعضی از این علل، نقش زیربنایی دارند و علت‌های دیگری را نیز برای تأثیر بر رغبت پدید می‌آورند. مقاله حاضر که به روش اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی تدوین شده، پس از بررسی معنا و مفهوم عقل و رغبت در روایات، پیوند آن دو را تشریح می‌نماید. اصلی‌ترین عامل افزایش رغبت به دولت کریمه مهدوی، بویژه در زمان غیبت، عقلانیت مردم و جامعه در ابعاد مختلف است و بر عکس، عناصر مخالف آن از قبیل جهل، سبب کاهش رغبت خواهد شد. بنابراین یکی از این راهکارهای گسترش عقلانیت در جامعه، تبیین صحیح معارف و مواهب مهدوی از جمله تشریح دقیق اکمال عقول و احیای قلوب در دولت کریمه است که دل‌های مخاطبین را با توجه به معرفت ایشان نسبت به آن دولت متعالی مشتاق خواهد کرد. در مقاله حاضر، اساس تشریح روابط بین عقل و رغبت، مبتنی بر روایات معصومین علیهم السلام است.

امام رضا(ع) در حدیث «سلسلة الذهب» خود را از شرایط کلمۀ اخلاص دانسته است؛ کلمه­ای که دژ الهی است و هر که در آن داخل شود، از عذاب الهی ایمن می­ماند. با در نظر گرفتن مبانی عارفان می­توان این حدیث شریف را اینگونه توضیح داد که هر یک از امامان معصوم، انسان کامل یعنی جلوۀ تامّ الهی در این عالَم است که از نظر وجود‌شناسی و معرفت‌شناسی، واسطۀ بین حق و خلق می­باشد. بنا بر آیات قرآن کریم، خداوند، ظاهر و باطن است. ظهور کامل خداوند، انسان کامل است که بدون او، مرتبة شهادت ناقص می­ماند. در واقع، حقیقت انسان کامل در مرتبة غیب است و ظهورش، امانتی از مرتبة غیب در مرتبة شهادت است. از آنجا که ذات خداوند، غیب مطلق است، او را فقط از طریق امام معصوم می­توان شناخت و چون امامان معصوم، نوری واحد و متّحد با حقیقت محمّدیه هستند، شناخت امام زمان، در واقع معرفت به توحید خداوند است. آدمی بعد از صفای نفس و آراسته شدن به کمال علمی و عملی می­تواند امام معصوم را درک کند و به بهشت الهی وارد شود.

حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان‌ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می‌بخشد و آن را هدفمند می‌کند. بر همین اساس، هرچه باورهای آدمی مادی‌ و در نتیجه محدود باشد، هدف‌های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می‌گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می‌دهد. در مقابل، حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان‌ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می‌بخشد و آن را هدفمند می‌کند. هرچه باورهای آدمی مادی‌ و در نتیجه محدود باشد، هدف‌های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می‌گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می‌دهد. در مقابل، اعتقاد به خداوند، عالم غیب و نیروهای فراطبیعی که وظیفه آنان یاری خداباوران و خدایاوران است، هدف مؤمنان را متعالی و بلندپایه می‌سازد تا بدانجا که جایگاه‌اش در موقعیتی فرازتر از ملائکه قرار می‌گیرد. در همین راستا، یکی از برترین آموزه‌های انبیای الهی اعتقاد به عالم غیب است که بخش مهم آن، باور به «جنود الهی» است. جنود الهی، نیروهای دیدنی و نادیدنی موجود در عالم هستی هستند که همه تحت فرمان خداوند قرار داشته و در مواقع لازم، حق‌گرایان را کمک می‌رسانند و با باطل‌گرایان به ستیز برمی‌خیزند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی‌ـ تحلیلی، می‌کوشد پیامدها و آثار تربیتی اعتقاد به جنود الهی را از دیدگاه قرآن و حدیث، بررسی نماید و پس ‌از آن، به بیان جهت‌گیری‌هایی بپردازد که انسان‌های معتقد به وجود لشکریان الهی از آن برخوردار هستند.

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ساختاری نهج البلاغه، تناسب و انسجام حاصل از ارتباط معنایی واژه­ با واژگان دیگر است. این ارتباط معنایی با استفاده از تناسب معنایی، قابل تبیین است و از این جهت، مناسبت دارد از محور هم‌نشینی­که یکی از راهکارهای عمده در انتقال پیام گفتاری است، بهره برد. ارزش چینش واژگان و گزینش آنها توسط گوینده، با توجه به ارتباط معنایی واژگان هم­نشین، آشکار می­شود. در این میان، واژه «عقل» از کلماتی است­ که در کتاب ارزشمند نهج­البلاغه، جزء واژگان چند معنایی محسوب می‌شود. از ‌این‌رو، پژوهش­حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با بهره­جویی از منابع کتابخانه­­ای ‌ـ اسنادی به بررسی محور هم­نشینی واژه «عقل» در آن کتاب پرداخته ­و به این نتیجه رسیده است­ که هم­نشینی «عقل» با واژگان «شهادت، دفاین، تحصین، تکلّم، سهو، تدبیر، موعظه، رعایة و روایة» بیان‌کننده نوعی از تناسب معنایی در گفتار است.

کتاب الضعفاء ابن عضائری یکی از منابع علم رجال است. بیشتر آراء این کتاب، با مشهور دیگر کتب رجالی شیعه در تعارض و اختلاف است. این امر از دیرباز مناقشاتی را در خصوص ابن غضائری و اثر وی پدید آورده است. عامل اصلی این مناقشات، متن کتاب است؛ نه مؤلّف آن. این مقاله درصدد است که به پرسش‌های ذیل، پاسخ درخور دهد: آیا انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری صحیح است؟ با فرض پذیرش انتساب این کتاب به ابن غضائری، آیا محتوای آن با دیگر کتب رجالی متقدمان شیعه، سازگاری و تطابق دارد؟ با تطبیق و مقایسه آراء ابن غضائری و دیگر رجالیان می‌توان به کمّ و کیف سازگاری و تطابق آن‌ها با یکدیگر پی برد. بر این اساس با توجه به هم‌درس بودن ابن غضائری با نجاشی و آگاهی کامل نجاشی از آراء و آثار او و نیز اطلاع شیخ طوسی از آثار ابن غضائری، میان آرای ابن غضائری با نجاشی و طوسی، اختلاف گسترده‌ای ـ هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی ـ وجود دارد. این اختلاف­ها حاکی از صحیح نبودن انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری و یا دست‌کم تقویت‌کننده این قول است.