جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫در اين پاياننامه كليه فرقهها و مذهبهايى كه ميبدى در طى پنج مجلد نخست تفسير خود از آنها و عقايدشان سخن راندهاست، بررسى و معرفى شدهاند. فرقههاى بررسى شده برخى فقهى و برخى ديگر كلامىاند و شمار آنها به بيست فرقه مىرسد. ميبدى به مناسبت بحثهاى فقهى و كلامى در تفسير خود به بيان عقايد و ديدگاههاى آنها پرداختهاست.

---

‫اين پژوهش به تأثيرگذاري امام خميني به عنوان يک شخص روحاني و برخاسته از حوزه‌هاي علميه شيعه و نيز مرجعي ديني بر رَوَند شکل‌گيري انقلاب اسلامي در ايران و پيروزي آن اختصاص دارد. نگارنده ضمن بيان گوشه‌هايي از زندگاني و فعّاليت‌هاي سياسي امام خميني، مديريت کردن انقلاب اسلامي توسّط وي و در نهايت پيروزي آن را پيگيري کرده است. نوشتار حاضر در پنج فصل سامان يافته است. در فصل اوّل نويسنده به اَدوار و تحوّلات نهضت مشروطه پرداخته و ضمن تحليل دوره اوّل و دوّم مشروطه و با تجليل از سيدحسن مدرّس به عنوان يک سياستمدار قهرمان و شجاع، ساير نهضت‌هاي عصر حکومت رضاخان، مانندِ نهضت سردار جنگل در گيلان، نبردِ خياباني در تبريز و قيام تنگستاني‌ها در جنوب را تحليل کرده است. آن گاه به مهم ترين رويدادهاي سياسي در دوران پهلوي دوم پرداخته و نهضت ملّي شدن صنعت نفت و ديگر نهضت‌هاي روي داده در اين دوران به رهبري آيت‌الله کاشاني را وصف مي‌کند. فصل دوم به تجزيه و تحليل زندگاني امام خميني و اَدوار مختلف زندگي ايشان اختصاص دارد. در فصل سوم ورود امام خميني به عرصه‌هاي علمي، سياسي و اجتماعي اوضاع سياسي و اجتماعي حاکم بر حوزه‌هاي علميه شيعه ايران در دوران حکومت پهلوي دوم وصف شده و اقدام هاي ايشان در اصلاح تفکرات متحجّرانه در حوزه علميه و ارائه اصلاح ساختار حوزه علميه، تقويت مرجعيت ديني آن زمان، تدريس علوم حوزوي، تأليف کتاب و تربيت شاگرد گزارش مي‌شود. در فصل چهارم ضمن تحليل قيام امام خميني در طي ّسال هاي1340 تا 1357 هجري شمسي، تلاش ايشان و همکاري روحانيت با وي تشريح شده و حمايت‌هاي گسترده دانش پژوهان علوم ديني از او مخصوصاً پس از دستگيري تبعيد به کشورهاي عراق، ترکيه و فرانسه و نقش حوزه‌هاي علميه و طلاب در پشتيباني از بنيان گذار جمهوري اسلامي و پيروزي انقلاب در ايران برجسته شده است.

‫امام موسي کاظم( در ميان امامان دوازده‌گانه شيعه، به کثرت اولاد مشهور است. در مورد تعداد فرزندان ايشان اقوال متفاوتي وجود دارد، اما قوي‌ترين نظر در اين زمينه، متعلق به شيخ مفيد است که 37 فرزند شامل هجده پسر و نوزده دختر، براي آن حضرت ذکر کرده است. بررسي تاريخي نشان مي‌دهد که فرزندان امام کاظم( نقش برجسته‌اي در گسترش تشيع داشته‌اند. برترين فرزند ايشان، امام علي بن موسي(ع) است، که در يازدهم ذي‌القعده سال 148 هجري در مدينه متولد گرديده و در آخر ماه صفر سال 203 در شهر طوس به‌دست مأمون عباسي به شهادت رسيد. قاسم فرزند ديگر امام کاظم( است، که از مدينه به عراق مهاجرت نمود و در منطقه حلّه شهر بغداد از دنيا رفت. جعفر معروف به خواري، که در خوار مکه مدفون است، عباس که گفته‌اند قبر او در صحن کاظمين مي‌باشد، محمد معروف به عابد، عبدالله که بسيار متواضع بوده و نسبت به امامت امام رضا و امام جواد کاملا مطيع بوده است، ابراهيم اصغر که جد سيد مرتضي و سيد رضي مي‌باشد و در بغداد مدفون است، هارون، حمزه، زيد، اسماعيل و حسن، از ديگر فرزندان امام موسي کاظم( هستند. همچنين اسحاق که از پدرش و از امام رضا(ع) روايت نقل مي‌کرده، در سال 240 هجري در مدينه درگذشت. حسين که از راويان حديث بوده، سه امام معصوم را درک کرده است. احمد بن موسي(ع) نيز از فرزندان فاضل امام کاظم( بود که براي امام رضا(ع) از مردم بيعت مي‌گرفت، و قبر شريفش در شيراز مي‌باشد. شرح حال دختران امام کاظم(، به غير از فاطمه معصومه(، نامعلوم است. ايشان خواهر ابويني امام رضا(ع) است، که بسيار فاضله و جليل‌القدر و از محدثين بوده، و در سال 201 هجري در شهر قم وفات نمود. فاطمه ستي، فاطمه صغري معروف به بي‌بي هيبت، حکيمه، زينب و آمنه، نام بعضي ديگر از دختران امام کاظم( مي‌باشد.

یکی از ویژگی های مهم اجتماعی که در دوره های تاریخی گاه به عنوان متغیر مستقل و گاه به عنوان متغیر وابسته در فرآیند های تغییر اجتماعی حضور پررنگ دارد، دینداری است. از جمله ساختارهای مهم در دینداری ایرانیان، هیئت ها هستند که پیشینه ی تاریخی طولانی دارند. یکی از مصادیق این هیئت های مذهبی در شهر مشهد روضه های زنانه است. مورد مطالعه این تحقیق، "روضه"ای است که از سابقه ای بالغ بر 70 سال برخوردار است و البته همچنان پابرجاست. به نظر می رسد در گذر زمان تا به امروز به تدریج از آثار مفید روضه کاسته شده و آسیب هایی نیز بر این پدیده ی اجتماعی مترتب شده است. اگرچه هدف چنین روضه هایی انجام مناسک دینی می باشد اما در سال های اخیر تغییرات جدی در هنجارها و کارکردهای آن ها به وجود آمده است.برای مطالعه مردم شناختی تغییر در هنجارها و کارکردهای روضه مورد مطالعه، با استفاده از مشاهده مشارکتی و مصاحبه های عمیق، داده های کیفی جمع آوری شد و بر اساس الگوی تحقیقات مردم شناختی تحلیل شد. در تنظیم مشاهده‌نامه و مصاحبه‌نامه پژوهش، مردم‌شناسانه محقق از نظریات کنش متقابل نمادین، کارکردگرایی و اقتصاد دینی بهره جست. یافته های مردم‌شناختی پژوهش نشان می‌دهند که روضه تحت تاثیر عوامل بیرونی گروه، دچار تحولاتی در کارکردهای اقتصادی (مثلا وام های قرض الحسنه و فروش اقلام خاص در روضه در حال حاضر)، اجتماعی(به عنوان مثال همسرگزینی که قبلا در روضه وجود داشته و الان نیست؛ معاشرت طولانی که در قبلا وجود نداشته است و الان هست)، فرهنگی (به عنوان مثال هنجار مصرف نمایشی که قبلا وجود نداشته است) و دینی (به عنوان مثال تغییر در اولویت تعالیم دینی مطرح شده در روضه) شده اند. همچنین تغییرات هنجاری قابل توجهی را درمناسک دین، پوشش و آرایش و پذیرایی شاهد هستیم.بر اساس یافته های مردم شناختی و به منظور بررسی سازوکارهای تغییر هنجاری، مدلی عامل محور از کنشگران روضه ساخته شد. در این مدل از ایده اساسی اپستین در مورد ویژگی های اصلی هنجار (بی فکر شدن عامل ها وقتی هنجارها مسلط می شوند؛ نقش مقایسه و تقلید در تغییر هنجارها؛ نوآوری به عنوان عاملی در تغییر هنجاری). یافته‌های مدل‌سازی عامل محور نشان می دهد مهم‌ترین پارامتر تأثیرگذاری بر نحوه‌ی استقرار هنجارها که می‌تواند منتج به بی‌فکر شدن عامل‌ها و تبعیت محض از یک هنجار و یا وارد شدن هنجار جدیدباشد پارامتر نوآوری است. دو گروه اصلی عامل ها، جوانان و سالمندان بوده اند. جوانان با سرعت بیشتری نوآوری کرده و از نوآوری های دیگران پیروی می کنند در حالی که سالمندان تکیه بیشتری بر هنجارهای موجود دارند.

اهانت به مقدسات اسلام موضوع تازه‌ای نیست، مقدسات مسلمانان همواره آماج بی-حرمتی‌های دشمنان حق و حقیقت بوده است. متأسفانه در سال‌های اخیر این مسأله به اوج رسیده است؛ این اهانت‌ها در قالب‌های مختلف بیان، اعم از کتاب،مقاله،کاریکاتور،فیلم و...بروز پیدا کرده است. پاسخ اهانت‌کنندگان به واکنش‌ها و اعتراضات مخالفان توهین به مقدسات، آزادی بیان است؛ آن‌ها ادعا می‌کنند که آزادی بیان این حق را به آن‌ها می‌دهد و هرگونه محدود کردن و سرکوب کردن این اهانت‌ها را محدود کردن آزادی بیان می‌دانند. در این نوشتار فارغ از انگیزه‌های اهانت‌کنندگان سعی در بررسی دیدگاه اسلام در مورد آزادی بیان، مقدسات و تعیین دقیق محدوده‌ی آن داریم و به دنبال آن، راه‌حل اسلام را در زمان تلاقی و تزاحم مقدسات و آزادی بیان مطرح می‌کنیم. اسلام به عنوان یک مکتب ازنظام حقوقی خاصی برخوردار است و در شاخه‌ی کیفری خود جرایم و مجازات‌هایی را برای حمایت از مقدسات پیش‌بینی کرده است. روش انجام این تحقیق توصیفی-تحلیلی است. با بررسی منابع اصیل اسلامی، کتاب‌ها و مقالات مرتبط، مطالب به صورت کتابخانه‌ای جمع آوری شده و مورد بررسی قرار گرفته است. دین اسلام در عین حال که آزادی بیان را یک حق مسلم بشر می داند که در سایه‌ی آن حقیقت نمود پیدا می کند، نسبت به حفظ حرمت مقدسات حساسیت ویژه‌ای دارد. در جهان‌بینی اسلام قداست اعتباری نیست؛ بلکه امری ذاتی استکه از خداوند به عنوان منشأ قداست به سایر موجودات به خواست او منتقل می شود. بنابراین بشر در تعیین موجودات مقدس نقشی ندارد، مصادیق مقدسات را تنها خداوند مشخص می‌کند و بشر تنها با استفاده از آیات و روایات می‌تواند آن‌ها را شناسایی کند. اسلام نیز مانند سایر مکاتب هرگز آزادی بیان را به صورت مطلق نمی‌پذیرد. در مکاتب مختلف، با سلیقه‌های متفاوت مجسمه‌یآزادی را تراش می‌دهند؛ بر خلاف مکاتب انسان‌گرا که آزادی بیان یک هدف اصلی تلقی می گردد در اسلام آزادی بیان وسیله‌ای استبرای حصول به هدف و هر زمان که از مسیر هدف اصلی، منحرف شود باید محدود گردد. مقدسات یکی از بارزترین محدودیت‌های آزادی بیان در اسلام هستند که هرگاه در تزاحم و تلاقی با آزادی بیان قرار گیرند بر آزادی بیان حد می زنند.

یکی از مباحث مهم و کلیدی تاریخ سیاسی،شناخت جریان‌های فکری- سیاسی است. هرچند تاریخ بشر، چنان به هم پیوسته است به طوری‌که هر جزء و برش آن از اهمیتی خاص و گاه انحصاری برخوردار است. اما بی‌گمان برخی از مراحل و مقاطع تاریخی از اهمیت معرفتی بیشتری برخوردارند. به ویژه تاریخ معاصر که برای تمامی جوامع و کشورها از اهمیت افزون‌تری برخوردار است. عموما گروه‌ها و جریانات سیاسی‌دوره 57-1320را به طور کلی به سه دسته جریانات چپ، راست(شامل ملی‌گرا و لیبرال) و مذهبی تقسیم می‌کنند. در این پژوهش سعی شده است با دسته‌بندی و مقایسه مبانی نظری جریانات شاخص دوره‌ی زمانیِ مدنظر اعم از چپ، راست و مذهبی در قالب یک چارچوب مشخص]سنتی، اصلاح‌طلب، متجدد[ وجوه اختلاف و اشتراک آن‌ها در مبانی معرفت-شناختی، انسان‌شناختی و رهیافت سیاسی- دینی مشخص شود.پس سوال ما در این تحقیق این است که وجوه اشتراک و افتراق مبانی نظری جریانات فکری سیاسی طی دوره 1320 تا 1357(انقلاب اسلامی) چیست؟به عنوان فرضیات این پژوهش؛ مبانی معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی و رهیافت‌سیاسی- دینی این‌جریانات فکری‌‌ سیاسی را این‌گونه در نظر می‌گیریم: 1- در بخش معرفت‌شناختی، جریانات سنت‌گرا معتقد به اصالت نصوص دینی‌اند؛ جریانات تجددخواه قائل به اصالت تجربه و جریانات اصلاح‌طلب به اصالت منطق و اصل تناسب قائل‌اند. 2- در قسمت انسان‌شناختی جریانات سنت‌گرا معتقد به اصالت تکلیف انسان، جریانات تجددخواه معتقد به اصالت خود انسان و جریانات اصلاح‌طلب قائل به اصالت غایت انسانند.3- به لحاظ رهیافت دینی به طور خلاصه سنت‌گراها به نفع دین علیه دست‌آوردهای تمدن غرب- به ویژه توسعه سیاسی- موضع می‌گیرند و تجددخواهان به نفع دست‌آوردهای تمدن غرب- به ویژه توسعه سیاسی- علیه دین موضع‌گیری می‌کنند اما جریان اصلاح‌طلبی دینی قائل به جمع میان این دو تحت عنوان روشنفکری دینی است. 4- به لحاظ رهیافت سیاسی نیز جریان سنت‌گرا به سیاست بر مبنای فقه معتقد است یعنی سیاستی که برگرفته از منابع چهارگانه کتاب، سنت، عقل و اجماع است. جریان تجددخواه به دانش سیاسی که همان سیاست برگرفته از تجربه و مشاهده است معتقد است و جریان اصلاح‌طلب به یک علم راهبردی به مفهوم علم معطوف به حصول اهداف دینی گرایش دارد. در واقع این جریان معتقد است با ورود دین به عرصه سیاست می‌توان این عرصه را تا حدود زیادی تلطیف نمود و در عین حال از این‌که دین به عنوان ابزاری در دست سیاست‌مداران باشد جلوگیری کرد.در این پژوهش، ما پس از بیان کلیات طرح، طی سه فصل به مبانی اندیشه‌ای و مقایسه‌ مواضع فکری سه جریان سنت‌گرا] شامل فدائیان اسلام، مجاهدین اسلام، حزب ملل اسلامی و هیات‌های موتلفه اسلامی[ تجددخواه]شامل احزاب توده، نیروی سوم، جامعه سوسیالیست‌ها(به عنوان احزاب چپ) و حزب ایران، جبهه ملی، پان ایرانیست و حزب ملت ایران(به‌عنوان احزاب و جریان‌های ملی‌گرا)[و اصلاح‌طلب]شامل نهضت آزادی(به عنوان جریانی راست و مذهبی) و نهضت خداپرستان سوسیالیست، جاما و جنبش مسلمانان مبارز(به عنوان جریانات چپ)[ پرداخته‌ایم.

مباحث مربوط به ارتباط میان قدرت و معرفت یکی از بحث‌های چالش‌برانگیز در حوزه علوم انسانی و اجتماعی می‌باشد که از زمان شکل‌گیری و آغاز علوم انسانی و اجتماعی همیشه مورد مناقشه بوده است. در این میان معرفت و پارادایم‌های خاصی توانسته‌اند قالب‌هایی را برای تحقیقات علمی تعریف و باز تعریف نمایند. این قالب‌ها از قبل همین تعریف و باز تعریف و همچنین با تغییراتی که در صورت‌هایی از اندیشه‌اش ایجاد شده به مرور زمان به عنوان الگوهای مسلط در حوزه علوم اجتماعی و انسانی تبدیل شده‌اند. اینکه حفظ این نقش غالب تا چه اندازه مربوط به قدرت پارادایم مورد نظر در تحلیل و بررسی مسائل می‌باشد و تا چه اندازه از سایر عوامل (نظیر ارتباط آن با قدرت) منبعث می‌شود اساس مباحث پایاننامه حاضر را تشکیل می‌دهد. بررسی ارتباط متقابل میان قدرت با پدیده‌های اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی از مباحث مورد تحلیل در روش تبار شناسی می‌باشد. در این پایان نامه با یکی از اصول روش تبارشناسی که به بررسی ارتباط میان قدرت و معرفت می‌پردازد، به بررسی ارتباط میان لیبرالیسم (قدرت) و پوزیتیویسم (معرفت یا پارادایم علمی) پرداخته می‌شود و نقش قدرت سیاسی لیبرالیسم و دلایل پشتیبانی آن از پارادایم پوزیتیویستی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

عرفان ایرانی، افزون بر آن که سرمایه ی فرهنگی و مایه ی شکفتگی و نو به نویی اندیشه و معنویّت ایرانیان است، یکی از عناصر مهمِملیّت ماست که هم راهبر به ژرفای حقایق معنوی اسلام بوده است و هم پاسدارِ هویّت فرهنگی ایرانیان در گشت روزگاران؛ نظری نه گذرا، به آثار عارفان برجسته ی ایرانی و سنجش آن با متون کهن چون سروده های زرتشت و دیگر متون اوستایی که هر دو دسته، میراث مکتوب ایرانیان هستند، ما را با این حقیقت آشنا می کند که بینش معنوی و عارفانه در ایران به روزگاران کهن باز می گردد؛ هر چند در تصوّف اسلامی و آموزه های عارفان مسلمان ایرانی، سیرابِ اندیشه هایی می شویم که سرچشمهقرآنی دارند و میوه چین باغسار محمدی(ص) هستیم ولی زمینه های متناسب با این اندیشه ها در ایران موجود بوده است که اسلام به آن حیات تازه و عمق بخشیده است.