جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وحدت یا کثرت موجود و همچنین نحوه ارتباط واحد با کثیر از جمله مسائلی است که از دیر باز ذهن بشر را به خود مشغول ساخته است. این مبحث از اهم مباحث فلسفی و عرفانی است که در قالب دینی آن تحت عناوینی چون توحید حق و همچنین رابطه میان خالق و مخلوق قابل طرح بوده، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. گروهی از اندیشمندان مسلمان- اعم از شیعه و سنی- در تبیین این رابطه به نظریه‌ای موسوم به وحدت وجود معتقد شده‌اند که در نگاه بدوی به نظر دارای تقریرات متعددی است، ولی روح تمامی این تقریرات که در متن حاضر به نحو مبسوط تبیین گردیده به یک تقریر واحد راجع است و آن انکار خلقت اشیاء و موجوداتی حقیقتاً مغایر با حق متعال است که به نظر می‌رسد راز این وحدت رویه در تبیین مسئله وحدت وجود یا موجود چیزی جز اعتقاد به عدم تناهی وجودی حق متعال نیست. در این تحقیق ضمن تبیین اهم تقریرهای وحدت وجود و اثبات این مدعا که روح اغلب تقریرها به یک چیز است؛ در مقام اثبات، ضمن پذیرش عدم تناهی وجود حق متعال روشن گردیده هیچ تلازمی میان غیرمتناهی بودن حق و انکار غیر برای حق متعال نیست، بلکه در عین پذیرش عدم تناهی حق مشخص خواهد شد که ماسوا حقیقتاً موجودند به ایجاد حق و لازمه قبول وجود آن‌ها تهدید و تحدید وجود حق نیست. این رساله مشتمل بر چهار فصل است: در فصل اول کلیات مباحث و برخی مبادی تصوری و تصدیقی بحث مشخص می‌شود. فصل دوم تقریر برخی عرفا مطرح می‌گردد که در آن تقریر بزرگانی چون ابن‌عربی، قونوی و علاءالدوله سمنانی طرح و بررسی می‌شود. در فصل سوم تقریر حکمایی چون صدرالمتالهین، آقاعلی مدرس، قاضی سعید قمی، علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی آملی، مصباح یزدی، عشاقی و فیاضی طرح و بررسی می‌گردد. راز طرح تقریر بزرگان یاد شده علاوه بر شهرت آنها برخی نکات بدیع و نوآورانه در کلمات آنها بود که باعث شد نظریه آنها به طور مجزا بازنگری شود. در فصل پایانی نیز نظریه مختار به نحو نسبتاً مبسوطی تبیین می‌شود. در این دیدگاه ضمن اثبات غیریت محض میان خداوند سبحان با مخلوقات، و همچنین رد تعطیل و تشبیه در شناخت متعال، به لوازم این دیدگاه همچون بینونت وصفی خالق با مخلوق، خلق لامن شئ ، ربط حادث به قدیم و ... اشاره شده است. روش نگارنده در ارائه تقریرات روش تحلیلی ، توصیفی است ضمن آنکه تک تک انظار مورد نقد و بررسی نیز قرار گرفته است و در ادامه( مقام اثبات ) با بهره گیری از دقیق ترین ادله که در متون وحیانی تبیین گردیده تلاش شده نظریه برگزیده به عنوان نظریه بدیل به نحو کاملا مستدل ارائه شود. واژگان کلیدی: وحدت کثرت محدود غیر محدود متجزی احدیت زمان مکان

چاپ دوم کتاب «سرّ فاش: نقد ادله قرآنی و روایی وحدت وجود» نوشته محمدعلی صابری و مقدمه محمد محمدرضایی، در ۶۴۰ صفحه توسط مجموعه مطالعات شیعی و انتشارات مکتبه الصدیقه الشهیده منتشر شد. چاپ نخست کتاب تابستان ۱۴۰۰ به بهای ۱۶۰ هزار تومان منتشر شده بود. «سرّ فاش» در اصل رساله دکتری محمدعلی صابری با عنوان «بررسی ادله قرآنی و روایی وحدت وجود با تکیه بر آرای دانشمندان شیعه» است که شهریور ۱۳۹۷ با راهنمایی پرویز رستگار از آن دفاع شد. نویسنده تحقیق و تتبعی مهم پیرامون مستندات قرآنی و روایی مورد استفاده فلاسفه و عرفا انجام داده و در آن ضمن غور در اقوال ایشان به بررسی سندی و متنی، و معناشناسی این مستندات می‌پردازد. کتاب حاضر جامع‌ترین نوشتاری است که تاکنون در موضوع بررسی مستندات قائلین به وحدت وجود منتشر شده است. کتاب شامل ۶ فصل به ترتیب با این عناوین است: «کلیات؛ تعریف وحدت وجود و نتایج آن»، «بررسی مستندات قرآنی وحدت وجود»، «بررسیِ اسناد روایات مورد استناد در وحدت وجود»، «معناشناسی روایات مورد استناد در وحدت وجود»، «نقد دیگر ادله وحدت وجود» و «تبیین توحید در برابر وحدت وجود». کتاب با نتیجه‌گیری مهم نویسنده و فهرست آیات و روایات مورد استناد وحدت وجودیان به پایان می‌رسد. نویسنده در مقدمه کتاب نوشته است: «وحدت وجود یعنی در دار هستی یک وجودِ حقیقی بیشتر نیست که همان خداست چنان که گفته‌اند: لیس فی الدّار غیره دَیّارٌ؛ و هرچه غیر او در نظر آید چیزی جز تجلی و نمایش ذات او نیست. پیدا است که با چنین نگاهی به هستی، «خود» عارف که انسان کاملش نیز نامند همان خداست که بدین قالب ظهور و تجلی کرده است. این انگاره که گذشته‌ای بسیار کهن در سرزمین‌هایی چون هند دارد، پس از ظهوری جسته و گریخته در عالم اسلامی به وسیله کسانی چون حلاج و بایزید، با ابن عربی (م ۶۳۸ ق) _‌که پدر عرفان اسلامی‌اش خوانند_ و کسانی از پیروان مکتب او همچون سید حیدر آملی بازتابی بسیار گسترده در آثار عرفانی دوره اسلامی یافت، تا اینکه با ظهور ملاصدرا (م ۱۰۵۰ ق) و حکمت متعالیه‌اش، _‌که زبانی علم‌نماتر از عرفان داشت_ فلسفه را نیز به‌گونه تمام فتح نمود؛ و هسته مرکزی عرفان و فلسفه اسلامی، وحدت وجود و خودخدابینی شد و بس! تا جایی که گفته‌اند: تاریخ تعقل اسلامی، پانوشت بر «أناالحق» منصور حلاج است. هر چه هست با اینهمه گفتارها و نوشتارهای اهالی عرفان در گذر این قرن‌ها به ویژه در روزگار ما و نیم قرن اخیر دیگر نباید وحدت وجود را سرّی از اسرار دانست! آن‌هم سرّی والا که در بیان نیاید و بر قلم نشاید! که اگر این بود این‌همه فاش‌گویی و این‌همه شرح و بیان آن از سوی صاحبانش، با زبانی عامی‌فهم و عالِم‌دوست، در قالب نظم و نثر و از همه مهمتر با آویختن به کتاب خدا و درآمیختن با روایات منسوب به حجت‌های خدا روا نبود… به هر روی، حال که این «سرِّ فاش» را بی‌پروا گفتند و نوشتند، گریزی نیست از اینکه نقدهای بی‌پرده آن را نیز بشنوند و ببینند. امید که جویندگان معرفت را گوارا افتد!» نویسنده پژوهش و تتبع جدی در متون روایی انجام داده و مستندات قائلان به وحدت وجود را با ادله‌ای محکم رد می‌کند. صابری اشاره کرده که ۹ آیه از آیات کلام الله مجید مورد استناد قائلان به وحدت وجود است که تفسیر هیچکدام از آنها وحدت وجود را اثبات نمی‌کند. او درباره احادیث مورد استناد آنان از جمله «کنز مخفی»، رَأَیتُ اللهَ فیه»، «لا هو إلا هو»، «حبل»، «وَ هُوَ الآن کَما کان»، «قرب نوافل» و «بخش دوم دعای عرفه» نویسنده مباحث مفصلی دارد. به عنوان مثال نویسنده درباره اعتبارات اسنادی این احادیث نوشته است: حدیث «کنز مخفی»: در هیچیک از منابع روایی شیعه و سنی گزارش نشده، بلکه اولین بار در رسائل اخوان الصفا و سپس در کتب صوفیه و عرفا متداول گشته، به آثار برخی عالمان از غیر عرفا نیز راه یافته است. حدیث «رَأَیتُ اللهَ فیه»: در هیچیک از آثار حدیثی فریقین وجود ندارد. در کتب متصوفه به محمدبن‌واسع، حلاج، امیرالمؤمنین، خلفای سه‌گانه و دیگران منسوب است. حدیث «لا هو إلا هو»: در کتب روایی شیعه همچون توحید صدوق با سند بسیار ضعیف، و در مکارم الاخلاق طبرسی و مهج الدعوات ابن‌طاوس بی‌سند نقل شده است. عبارات آن نیز همبستگی عمیقی با کلمات برخی صوفیان دارد. حدیث «حبل»: در منابع امامیه نیامده، و در منابع سنی با الفاظ متفاوت گزارش شده است که در هیچ‌یک از این منابع سندی قابل اعتبار و بدون خدشه ندارد. حدیث «وَ هُوَ الآن کَما کان»: در هیچیک از منابع شیعه و سنی روایت نشده است. بخش اول آن در روایاتی آمده است اما بخش دوم آن مجعول و اضافه شده است و برخی عالمان سنی به این مطلب تصریح کرده‌اند. البته بخش دوم به تنهایی و بدون بخش اول در روایتی از شیعه آمده، اما در میان متنی است که معنایی دور از مدعای وحدت‌وجودی‌ها افاده می‌کند. حدیث «قرب نوافل»: در منابع شیعه و سنی روایت شده است و در مجموع از جهت سندی قابل اعتبار و اطمینان است. بخش دوم دعای عرفه: مناجاتی معروف از ابن‌عطاء‌الله اسکندرانی از صوفیان قرن هفتم است که به اشتباه یا عمد در برخی نسخه‌های اقبال سید-بن‌طاوس در انتهای دعای عرفه امام حسین علیه‌السلام اضافه گشته و ناروا آن را جزء دعای آن حضرت دانسته‌اند. روایات «داخل فی الأشیاء»: در منابع روایی شیعه روایت شده‌اند و هر چند سندی صحیح بنا بر اصطلاح پسینیان برای تک‌تک این احادیث یافت نمی‌شود، اما با توجه به تعدد طرق و حضور در کتب معتبری هم‌چون کافی و توحید، در مجموع به صدور مضمون آن از معصوم اطمینان می‌کنیم. روایات «ظلّ»: در منابع شیعه روایت شده‌اند. اسناد آنها دچار اشکال است هر چند پذیرش سند کلینی بنا بر برخی مبانی رجالی بعید نیست.

نویسنده در پیشگفتار این اثر نوشته است: بدون تردید محی الدین ابن عربی در تصوف و عرفان نظری از جایگاه ویژه برخوردار است؛ او در مفصل ترین کتاب خویش یعنی الفتوحات المکیه، به بسط نظرات عرفانی خود به ویژه در موضوع توحید پرداخته و در مواضع مختلف استشهاداتی به آیات قرآن کریم و روایات نبوی دارد. از آن جهت که این کتاب، جامع تمام آراء و نظریات ابن عربی در حوزۀ عرفان نظری است، تأثیر چشمگیری بر عرفان و تصوف و فلسفه بر جای گذاشته است؛ آنچنان که تمامی عرفای بعد از خود را تحت تاثیر قرار داده است و در اشعار صوفیان و فلسفه صدرایی نیز بازتاب قابل ملاحظه دارد. تاثیر گذاری این کتاب در فرهنگ اسلامی، ضرورت بررسی مستندات قرآنی و روایی آن را آشکار می کند. زیرا اقبال بسیاری از اهل اسلام به مطالب عرفانی این کتاب، از آن روست که ابن عربی تلاش کرده مکاشفات خود را با استناد به آیات و روایات، موجه نماید. در این راستا کتاب حاضر عهده دار بررسی احادیث توحیدی کتاب فتوحات مکیه از نظر متن و سند است. کتابی که پیش رو دارید، با اندکی تغییرات، پایان نامه کارشناسی ارشد اینجانب در رشته الهیات و معارف اسلامی است که در سال ۱۳۸۹ در دانشگاه تهران از آن دفاع کردم. از این پایان نامه چهار مقاله علمی پژوهشی و دو مقاله علمی ترویجی چاپ شده است که عناوین آنها به شرح ذیل است: ١- مقاله «جایگاه حدیث قرب نوافل در منابع فریقین و بررسی تطبیقی رویکرد عرفا و محدثان نسبت به آن» این مقاله در مجله پژوهش نامه قرآن و حدیث به چاپ رسید. ۲ – مقاله «جایگاه احادیث نبوی در فتوحات مکیه ابن عربی» که در مجله تحقیقات قرآن و حدیث متعلق به دانشگاه الزهراء به چاپ رسید. 3 – مقاله تحقیق در متن و اسناد حدیث ان الله خلق آدم على صورته» که در مجله پژوهشهای قرآن و حدیث دانشگاه تهران چاپ شد. ۴- مقاله «بررسی حدیث تجلی خداوند در قیامت به صور مختلف و نقد برداشت ابن عربی از آن» که در مجله پژوهش دینی منتشر شد. ۵ و ۶ – دو مقاله «معناشناسی حدیث لاتسبوا الدهر فان الله هو الدهر» و «معناشناسی حدیث لو دليتم بحبل الى الارض لهبط على الله» که در مجله سفینه به چاپ رسید. در فصلی از کتاب حاضر، رویکردهای علم الحدیثی ابن عربی مورد کنکاش قرار گرفته که تا حدودی مواضع او را در خصوص روایات اعتقادی مشخص می سازد؛ آنگاه روایات مورد استناد وی، به ترتیب فراوانی استعمال، مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی هر کدام از روایات توحیدی، ابتدا به ما خذ و نظرات محدثان درباره سند آن حدیث پرداخته ام و سپس به موضوعات متنی و فقه الحدیثی روایات مذکور اشاره شده است و دست آخر، برداشتهای ابن عربی از روایات توحیدی ارزیابی شده است. تلاش حقیر در سطر سطر این نوشته ها آن بوده است که نقد و بررسی علمی را وجهه همت خویش قرار دهم و قلم را به ظلم و هتک آلوده نسازم، به این امید که مقبول نظر اهل خرد و ایمان افتد؛ آرزویی والاتر آنکه چشم همیشه بیدار ولی زمان حضرت مهدی ال را که سلسله جنبان امر هدایت و مقتدای ارباب معرفت است، به خود جلب نماید. إِلَهِي إِنْ كُنْتُ غَيْرَ مُسْتَأْهِلٍ لِمَا أَرْجُو مِنْ رَحْمَتِكَ فَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَجُودَ عَلَى الْمُذْنِبِينَ بِسَعَةِ رَحْمَتِكَ

این پژوهش در اموری که به خواب و حجیت آن نزد پیامبران از نگاه قرآن کریم و اهمیت این موضوع و آثار آن در جامعه، مربوط می‌شود، خلاصه شده است. باید دانست که خداوند سبحان، ذات نفس ناطقه را طوری آفرید که به عالم بالا عروج کرده، می‌تواند لوح محفوط را بخواند.مانع از رسیدن به آن، مشغول شدن به اندیشه بدن است که از راه حواس به دست می‌آید و در هنگام خواب این مشغله کم می‌شود و نفس بر این آگاهی تقویت می‌گردد؛ پس وقتی نفس بر این دسته از حالات توقف نماید، بر خیال، آن گونه که در خواب می‌بیند باقی مانده، که نیازی به تعبیر خواب و یافتن حقیقت نیست ولی اگر حالات خاصی به او دست داد که متناسب با ادراک روحانی در عالم خیال است، اینجاست که نیازمند به تعبیر خواب از سوی معبران است. برخی از آنها منسجم و منظم هستند و انتقال از آن خیالات به حقایق روحانی را برای معبران آسان می‌گرداند؛ بعضی از آنها بدلیل خلطی که در ترتیب و چنیش آنهاست، مختلط و نامنظم هستند. در واقع ریشه خوابهای پریشان، تشویش نیروی خیال رخ می‌دهد که بخاطر فسادی است که در نیروی بدن و ورود یک امر عجیب از بیرون بدن است. ولی قسم یاد شده، از آن جهت از خوابهای پریشان شمرده می‌شود که معبر را از تأویل حقیقت آن گمراه می‌کند؛ چون رویا در خواب یا حالت نفس به یک چیز و تفکر در آن است که در نفس نقش می‌بندد و خواب‌بیننده، آن را با اشکالش و نتایجش تخیل می‌کند و این حالت معروف است؛ یا از خلقیات و بخاطر بدی افراد نسبت به یکدیگر پدید می‌آید و حال مزاجی به هم می‌ریزد مثل بسیاری از خوردنی، نوشیدنی، دیدنی و پوشیدنی و لذت‌بخش و ناراحت کننده‌ که باعث می‌شود متناسب با طبع غالبش، تخیل کند. گاهی می‌تواند بخاطر تأثیر طبع غالب در هوشیاری و دیدن باشد یا بخاطر اسبابی مثل شیطان و وسوسه او که بر انسانها پیاده می‌کند و چیزهایی را به یاد او می‌آورد که او را غمگین می‌کند و دلایلی را به او یادآور شده و در آن غرق می‌کند که به آن نمی‌رسد یا او را به ارتکاب فعل حرامی که در آن مفسده است دعوت می کند یا در دینش شبهه‌ای تصویر می‌کند که به هلاکتش منجر می‌شود. هدف از این رساله این بود که دریافتم که میان علما در این خصوص اختلاف نظر است؛ گروهی گفتند که خواب حجت است و باید به آن عمل شود و گروهی دیگر گفتند که حجت نیست و نباید به آن عمل کرد و این امر باعث شد که در این مسئله دقت بیشتری بنماییم. اما روش تحقیق توصیفی و تطبیقی بین نظر علامه طباطبایی و سید قطب است. تحقیق سه فصل و یک خاتمه را دربر دارد که چیستی خواب در لغت و اصطلاح و نظر علامه طباطبایی و سیدقطب در خصوص رویا را دربردارد. همچنین در بردارنده دلایل انبیا در خصوص خواب است که در دو کتاب تفسیری «المیزان» و «فی ظلال القرآن» آمده است و به نتایجی دست یافته‌ام. خواب، یک حقیقت است و تنها یک سخن و داستان نیست که مردم در میان خویش در باره آن سخن می‌گویند. رویا اقسامی دارد که بخشی بشارت و برخی تنها خواب است و برخی زمزمه‌های شیطان نفرین شده راننده شده از درگاه خداوند است و برخی از آنها، چیزی است که انسان درستکار، بنده.

کتاب حاضر که رساله دکتری سید محسن هندی است به بررسی‌ تقریرات مختلف وحدت وجود از زمان ابن عربی تا فلاسفه معاصر می‌پردازد. ابن عربی، صدرالدین قونوی، علاءالدین سمنانی، ملاصدرا، آقا علی مدرس زنوزی، قاضی سعید قمی، علامه طباطبایی، آقایان جوادی آملی، مصباح یزدی، غلامرضا فیاضی و حسین عشاقی افرادی هستند که نظرات و مبانی آنان بطور مفصل در این رساله تقریر و بررسی شده است. نویسنده فصل مجزایی را نیز به مکتب تفکیک اختصاص داده و به نقد و بررسی مبانی و آراء مؤسسان این مکتب پرداخته است. ضمیمه شدن نسخه خطی «ابطال وحدت وجود» قاضی سعید قمی، و نقد و بررسی اشکالات او به وحدت وجود به غنای این کتاب ارزشمند افزوده است.