جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مقاله «نگرش شیعه به زن در آینه فقه»، نگاشته مادلونگ، پاره‌ای اختلافات فقهی امامیه و اهل سنت نیز اختلافات فِرق شیعی و خاستگاه و عرصه‌های آنها با تمرکز بر سه مسئله فقهیِ ازدواج موقت، طلاق بدعی و ارث زنان بررسی شده است. مادلونگ با روش تاریخی، منازعات کلامی و زمینه‌های تاریخی تقابل شیعه و سنی را خاستگاه اصلی اختلافات این دو فرقه در مسائل فقهی زنان می‌داند و تفاوت منزلت زن در این دو دیدگاه را به بحث می‌گذارد. پژوهش پیش رو با استفاده از منابع تاریخی، روایی و فقهی و به روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که چه نقدهایی بر محتوا و روش مادلونگ در مقاله «نگرش شیعه به زن در آینه فقه» وارد است. در این نوشتار، نخست دیدگاه و مستندات مادلونگ بیان شده و در ضمن آن، برای نقد محتوا به ارزیابی سندی و دلالی مستندات روایی و تاریخی پرداخته و سپس نقد روشی صورت‌بندی شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، گرچه مادلونگ منزلت زن در فقه امامیه را بالاتر از اهل سنت می‌داند، اختلافات را برخاسته از نگرش مثبت شیعه به زن ندانسته، بلکه حاصل گرایش شیعه به جایگاه فاطمه (س) و حق خلافت علی (ع) و مخالفت تاریخی با خلیفه دوم می‌داند. به لحاظ محتوا نادیده‌گرفتن نظام کلامی شیعه، رویکرد صرفِ تاریخی به آموزه‌های فقه شیعه و بی­توجهی به مستندات فقها در مباحث فقهی به‌ویژه در عرصه فقه زنان، از نقاط قابل نقد است، اما در این مجال صرفاً به بررسی روش مادلونگ پرداخته می‌شود. نقدهایی چون ارجاع به منابع غیراصیل، برخورد گزینشی در استفاده از منابع، ارائه مطالب بدون استناد و تحلیل­های متضاد از جمله اشکالات روش مادلونگ در این مقاله است.

نقیب ابوجعفر یکى از متکلمان و دانشمندان نیمه دوم قرن ششم هجرى و از فرقه زیدى و شیعه است. بازتاب افکار و آراى شیعىِ او را به‏وضوح مى‏توان در کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید معتزلى، شاگرد سنّى او مشاهده نمود. تأثیر این شخصیت جهان شیعه بر افکار ابن ابى الحدید، غیر قابل انکار است، به‏ویژه با اندک دقت در مباحث تاریخىِ این کتاب و بررسى مباحثه‏ها و مناظره‏هاى نقیب ابوجعفر و ابن ابى الحدید مى‏توان به تأثیرگزاره‏هاى تاریخى بر آراى کلامى پى برد. نوشتار پیش‏رو در نظر دارد با رویکرد بر گفت‏وگو و مناظره‏هاى این استاد شیعى و شاگرد سنى به تأثیر و تأثر علم کلام و گزاره‏هاى تاریخى بپردازد.

تنوع موضوعات کتب بانو امین(رحا) (1274- 1362ش) نمایانگر نقش وی در علوم اخلاق، عرفان، فلسفه، کلام و تفسیر است؛ اما غلبه نگرش قرآنی و به‌ویژه کتاب تفسیر ایشان، موجب تمرکز مقاله حاضر بر نقش بانو امین در دانش و روش تفسیر شده است. این نوشتار با بررسی درون‌متنی تفسیر مخزن العرفان و نگاهی برون‌متنی (با هدف بررسی میزان تأثیر آن در آثار دیگر) به تحلیل نقش بانو امیندر تحولات دانش و روش تفسیری می‌پردازد. بر اساس یافته‌های تحقیق، تفسیر مخزن العرفان، گرچه در ابتدا و با توجه به عنوان آن، رویکرد عرفانی را برمی‌تابد، اما با دقت در محتوای آن می‌توان ضمن مشاهده روش دِرایی (اجتهادی)، عرفانی و روایی، شاهد رویکرد کلامی، اجتماعی و تربیتی بانو به تفسیر بود. روش تفسیری این بانوی مجتهده، آمیزه‌ای از روش‌های قرآن به قرآن، عقلی، نقلی و شهودی است. تعیین نقش زمینه‌ساز بانو در گسترش دانش تفسیر در جامعه زنان، تأثیرگذاری وی در اتخاذ روش‌های تفسیری در تفاسیر پسین و قابلیت تبدیل روش ترکیبی در تفسیر توسط ایشان به یک مکتب و یا مدرسه جدید تفسیری، از دیگر دستاوردهای مقاله است. عنوان «مکتب ترکیبی تفسیر» پیشنهاد نگارنده برای این روش تفسیری است. بسامد کتاب تفسیر مخزن العرفان در آثار بعدی و نگارش مقالات متعدد با محوریت این تفسیر، بیانگر نقش قابل توجه بانو در دانش و روش تفسیر است.

بررسی نقش‌آفرینی‌های بانوان در عرصه‌‌های مختلف سیاسی و اجتماعی صدر اسلام، یکی از ضرورت‌های پژوهش برای فهم زوایای پنهان رویدادهای این مقطع مهم تاریخی است. مقاله حاضر که ویژه بررسی یکی از بانوان باورمند علوی به نام ام الخیر بنت الحریش بن سراقه است با روش وصفی ـ تحلیلی می‌کوشد، خطبه این بانو را در جنگ صفین از نظر روش و مضمون مورد توجه و تأمل قرار دهد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، ام الخیر با بهره گیری از آیات قرآن به وصف معاویه و جبهه مقابل امیرالمؤمنین علی(ع) پرداخته است و ضمن نکوهش دنیامداری و غفلت، آنها را از مخالفت با فرامین الهی و پیروی از هوای نفس بر حذر داشته است. دیگر محورهای سخنان او به آیات دال بر ابتلا و آزمون الهی، صبرمداری، توحیدمداری، برجسته ساختن ابعاد هدایت الهی و سرانجام استناد به دلایل نقلی و عقلی برتری امیرمؤمنان حضرت علی(ع) اختصاص یافته است

نقد درونی و بیرونی روایات مربوط به خویشاوندان و نزدیکان ائمه(ع) می‌تواند پاره‌ای ابهام‌های تاریخی را برطرف کند و گوشه‌های تاریک از تاریخ زندگی معصومان(ع) را روشن سازد. درباره مادر امام جواد(ع) آمیخته‌ای از اطلاعات درست و نادرست در منابع تاریخی آمده است. این نوشتار پس از توضیح درباره مهم‌ترین مفاهیم استفاده شده در مقاله و بررسی نام‌ها، کنیه، تبار، مکان تولد و مدفن خیزران، مادر امام جواد(ع)، کوشیده است سه روایت اصلی دربردارنده اطلاعات درباره این بانوی بزرگوار را با بهره‌گیری از روش سنجش داده‌های تاریخی بررسی کند. این سه روایت که با توجه به محتوای آن، می‌توان آن‌ها را «روایت درخواست ابلاغ سلام به بانو از سوی امام کاظم(ع)»، «روایت ولادت امام جواد(ع)» و «روایت قیافه‌شناسی» نامید، به لحاظ سند قوت چندانی ندارد. با این حال، بخشی از مفاد روایت اول و سوم به دلیل همسویی با مفاد روایات معتبر و دیگر قرائن تاریخی، قابل پذیرش به نظر می‌رسد.

نقش همسران اهل‌بیت(ع) به دلیل جایگاه اجتماعی و پیوستگی آنان با امامان(ع)، یکی از نقش‌های کلیدی در تاریخ اهل‌بیت(ع) است. نقش سیاسی اجتماعی بانو حُدَیث، همسر امام هادی(ع)، به سبب شرایط ویژه عصر امامت امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(ع) (عج)، از جمله موضوعات مهمی است که بازشناخت آن، افزون بر گشودن صفحه­هایی نو در تاریخ اسلام، موجب شناساندن بانوان ناشناخته، ولی تأثیرگذار خواهد بود. تحقیق حاضر، با رویکرد تاریخی در صدد تبیین نقش‌های سیاسی و اجتماعی همسر امام هادی(ع) با توجه به شرایط تاریخی زمانه حیات اوست که با استفاده از منابع تاریخ عمومی و تاریخ اهل‌بیت(ع) و بخش‌های مغفول‌مانده در منابع، سامان یافته است. بر اساس یافته‌های این تحقیق، تحمل دشواری‌های ناشی از فشارهای روانی و سیاسی دستگاه خلافت عباسی و نیز مدیریت بحران درون خانوادگی برآمده از تزاحم و تنوع آرای فرزندان امام هادی(ع)، از جمله نقش‌های بانو حُدَیث در عصر امام هادی(ع) بود. در عصر امام عسکری(ع) نیز با توجه به جدی‌ترشدن مسئله امامت دوازده امام، افزایش فعالیت‌های ضدّ شیعی خلفای عباسی و کارگزاران آنها، ایجاد محدویت برای اصحاب و سفیران امام و نیز تنگ‌شدن دایره ارتباطات امام و شیعیان، نقش بانوان در این دوره برجسته می‌شود. بارزترین نقش‌های سیاسی و اجتماعی بانو حُدَیث در این دوره را می­توان همکاری برای رفع تحیر از جامعه شیعی و برنامه­ریزی برای حفظ باورهای مکتب اهل‌بیت(ع) و حفظ جان امام زمان(ع) به شمار آورد

زنان در فرازهای متعددی از تاریخ در پیشبرد آیین روح بخش اسلام نقشهای موثری ایفا نموده اند. پایایی مکتب تشیع نیز مرهون فداکاریها و اقدامات به موقع زنان و مردان شیعه است که واکاوی جنبه‌های گوناگون عملکرد آنان ما را در طراحی الگوی تمدن اصیل اسلامی و ارائه سبک زندگی دینی رهنمون خواهد بود. در این رساله، با استمداد از روش متن پژوهی و مقایسه داده‌های تاریخی با یکدیگر، نقش بانوان شیعه در دفاع از باورهای شیعی، در سه محور نقش تربیتی، تبلیغی و سیاسی بررسی شده است.

مادران ائمه (ع)، از جمله انسان های تاثیرگذار در عصر ائمه (ع) به شمار می آیند و از آن جا که مصداق بارز «ارحام مطهره» هستند، جایگاه بسیار والایی دارند. در این میان، بررسی زندگانی بانو حمیده، مادر امام کاظم (ع) از آن روی که امام باقر (ع) و امام صادق (ع) در مورد وی سخنان مهم و ارزشمندی داشته اند، و نیز از آن جهت که در سایه آشنایی با تاریخ زندگی او می توان بخش هایی از تاریخ اسلام را با نگاهی نو مرور کرد ضرورت و اهمیت ویژه ای دارد. نوشتار حاضر، افزون بر واکاوی روایات مربوط به بانو حمیده و آشنایی با ویژگی های شخصی و شخصیتی و جایگاه این بانو در خاندان امامت، به بررسی نقش اجتماعی ایشان با توجه به گزارش های موجود در دوران زندگی امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) پرداخته است. مهم ترین این گزارش ها مواردی است که حاکی از وکیل قرار دادن این بانو برای ادای حقوق مردم مدینه و ارجاع امام صادق (ع) به ایشان برای پاسخ گویی به سوال فقهی و نیز وصی قرار گرفتن وی از سوی امام صادق علیه السلام است.

عوامل مخالفت با نص خلافت از موضوعاتی است که قرن ها، ذهن و اندیشه صاحب نظران مسلمان را مشغول ساخته است. بررسی دیدگاه های گوناگون درباره چرایی مخالفت ها می تواند بخش هایی ناپیدا از تاریخ را ترسیم کند. نقیب ابوجعفر (613 ق.)، عالم و متکلم شیعی، یکی از افرادی است که در این زمینه، اندیشه هایی ناب دارد اما تاکنون آرای او درباره خلافت بررسی نشده است. مجموعه دیدگاه های او را می توان در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی (656 ق.) جست وجو کرد. در یک نگاه کلی، مجموعه دلایل مخالفت با خلافت منصوص از دیدگاه او را می توان در تفاوت بینش ها و نگرش های اهل سنت درباره خلافت، وجود زمینه های مخالفت در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که موجب جرات مخالفان شده بود، عذر تراشی هایی علیه امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام و نوع نگاه به شخصیت آن حضرت و نیز ابوبکر ترسیم کرد.