جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان گفتمان‌های قرآنی، کنش گفتاری انبیاء(ع) از بسامد بالایی در کاربست تکنیک‌های سبک‌ساز جهت بازنمایی آموزه‌های اخلاقی برخوردار است. در میان سبک‌های آوایی، واژگانی، نحوی و بلاغی، لایۀ نحوی با خوانش روابط پرتکرار نظام‌های نشانه‌ای دستوری، به معانی نهفته‌ای اشاره دارد که مدلی روشمند در تفسیر و ترجمه گفتمان‌های قرآنی فراهم می‌آورد. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی، به دنبال پاسخ به این سٶال است که چگونه تکنیک‌های برجسته‌ساز نحوی، زوایای اخلاقی گفتمان انبیاء(ع) را در موقعیت‌های گوناگون برجسته می‌سازد؟ رهیافت‌های حاصل آنکه واکاوی گزینش‌های سبک‌ساز در قالب سازه‌هایی جهتمند، مانند «حذف صدای دستوری»، «افزایش ظرفیت جمله»، «تقدیم و تأخیر»، «ضمیرگردانی» و «نوعیت جمله»، آموزه‌هایی اخلاقی همچون «حفظ قداست حریم الهی»، «تسلیم کامل در برابر حق»، «ادب و عفت رفتاری»، «خشوع و تواضع» و «تمسک شدید به آیین الهی» را به تصویر کشیده که افزون بر تبلور سیرۀ انبیاء و ارائۀ الگوی رفتاری قرآنی، در روشمندسازی تحلیل قرآن یاری می‌رساند. همچنین این امر، ابعادی از اعجاز زبانی قرآن را در زایش ظرافت‌های معنایی نمایان می‌سازد.

واژه "استکبار" از واژگان کلیدی در نظام توحیدی قرآن است که به عنوان شاخصه ویژه مخالفان و معارضان دعوت حق، جایگاه خاصی پیدا کرده است. با توجه به نقش برجسته­ی این مقوله در نظام زندگی بشر و فراهم­سازی مفاسد و انحرافهای اخلاقی، ضرورت دارد ماهیت عناصری که شبکه معنایی «استکبار» را تشکیل می‌دهند، مورد بازنمایی قرار گیرد. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی پس از مفهوم‌شناسی لغوی این واژه به ارتباط معنایی واژه "استکبار" با واژه­های هم‌نشین اشاره داشته و در این میان با تحلیل موردی برخی از مؤلفه­های روابط همنشینی مانند کانون­های کاربردی و تقابل معنایی، میدان معنایی این واژه روشن گردد. نتایج برآمده آنکه، "استکبار" در کانون ارتباط با شیطان، کافران، مشرکان، ملاء و مترفین تجلی یافته است و مفاهیمی همچون خودبرتربینی، خداناباوری و ناسپاسی، هواپرستی و گروه سالاری و تنفذسالاری را در شبکه­ی معنایی واژه استکبار شناسایی می­کند؛ همچنین این واژه در تقابل معنایی با مفاهیمی همچون ایمان، عبودیت، اطاعت، غفران و استضعاف قرار می­گیرد و در ترسیم عامل باطل­گرایی انسان و پیدایش اصلی­ترین رذائل اخلاقی تأثیرگذار است؛ مهم آنکه برآورد معنا بر اساس این سازوکار زبانی، مدلی روشمند به شمار آمده و در پی کشف معانی ضمنی به درجه تنزل معنایی و مقامی استکبار در معیار قرآن اشاره داشته است.

«انفاق» از برجسته­ترین اصول هدایتی فردی ـ اجتماعی قرآن بوده که از آن به عنوان تقوای مالی در برابر تقوای اعتقادی و عبادی یاد شده است. بسامد بالای آیات انفاق در گفتمان الهی بیانگر اهمیت ویژه آن نزد خداوند می­باشد تا جایی که به عنوان راهی برای نجات از بیماری­های درونیِ نفس مانند بخل و شُحّ و... بیان شده است و زمینه­ساز طهارتِ روح خواهد بود. بر پایی روابط همنشینی، این واژه دارای واژگان باهم­آیند بسیاری در آیات الهی می­باشد. نوشتار حاضر با تکیه بر روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، ضمن استخراج برخی از واژگان همنشین با واژه انفاق، به مؤلفه­های معنایی آن بر پایه عناصر ممیزه ایجابی و سلبی اشاره دارد؛ رهیافتهای حاصل آنکه، واژه انفاق با پاره­ای از مفاهیم اعتقادی و اخلاقی با بار عاطفی مثبت مانند ایمان، تقوا، احسان، خیر، امانتداری، تجارت پرسود و... همنشین شده و با ایجاد روابط معنایی در سطح جمله، مؤلفه­های معنایی همچون ایمان عملی، زایش امنیت و سلامت فردی و اجتماعی، خداباوری، تقویت ارزشهای اخلاقی و اعتدال­گرایی و... را شکل می­دهد. هر یک از این روابط واژگانی به ظرافت­های معنایی و تصویرپردازی­های ادبی ویژه­ای از واژه فوق اشاره دارد و به نوبه خود بیانگر انسجام و پیوستگی لفظ و معنا در گفتمان الهی می­باشد؛ به­طوری­که عدم توجه به برجسته­سازی­ها در روابط همنشینی از فهم دقیق و عمیق واژگان خواهد کاست.

نظریۀ «آمیختگی مفهومی»، انگاره­ای چندفضایی است که از برجسته­ترین نظریات ژیل فوکونیه و مارک ترنر به شمار می­آید. این نظریه در فهم پیچیدگیهای ذهن بشری با گذر از الگوی دو دامنه­ای، فضایی چهاردامنه­ای فراهم آورده که متشکل از دو فضای درون­داد، فضایی عام و فضایی آمیخته برای ساخت معانی ­نوظهور است، نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در حوزة شناختی، نظریۀ آمیختگی مفهومی را در تحلیل استعاره مفهومی نهج­البلاغه مورد پردازش قرار می­دهد و کارکرد این فضای تخیلی را در زایش معانی نوین تبیین می­نماید. مهم‌ترین رهیافت‌های این جستار آنکه این مدل شناختی در بسیاری از مفاهیم دینی و اخلاقی استعاری بنیاد نهج­البلاغه همچون تقوا، فسق و فجور، مرگ، کوته­بینی و بلند­نظری انسان و.. قابل بازسازی بوده و به تبلور تعابیر جدید متن می­پردازد؛ افزون بر آن، سازة شناختی موجود در نهج­البلاغه، تعابیر اصیل و منطقیِ سیاق­مند به حساب می­آیند و حکایت از سبکی بی­بدیل و هدفمند دارند

مفهوم استکبار یکی از مفاهیم ضدارزشی پربسامد قرآنی است که تأمل در ابعاد آن جهت تربیت صحیح انسان‌ها و نجات بشر از ضلالت وگمراهی، ضروری می‌نماید. مقاله حاضر در تلاش است با استخراج سازه­های زبانی در در مصادیق انسانی و غیرانسانی این مفهوم در کلام وحیانی، افزون بر کشف مولفه­های معناساز استکبار به تبیین ارکان و نمودهای آن بپردازد. رهیافتهای حاصل آنکه خداوند حکیم با کاربست سازه‌های مختلف زبانی در سطوح واژگانی، صرفی، نحوی و بلاغی به ارکان استکبار انسانی مانند ژن­سالاری، فقر فرهنگی، شانتاژ خبری اشاره داشته چنانچه با استفاده از این مولفه‌ها، نمودهایی از استکبار را در شکل قدرت‌گرایی، ترور شخصیتی، تفرقه‌افکنی و ایجاد اختناق برای خواننده ترسیم نموده است.

قرآن کریم به‌عنوان معجزه علمی جاودان برای هدایت بشر، برای خانواده اهمیت فراوانی قائل است و آن را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی و کانون اخلاقی جامعه می‌شناسد. از این‌رو، برای ضابطه‌مند شدن این نظام و نهایتا نظم یافتن جوامع بشری، توصیه‌ها، دستورالعمل‌ها و قوانین ویژه‌ای را در مجرای زبان مفهوم‌سازی می‌کند. پژوهش حاضر با هدف بررسی کاربرد رویکرد سبک‌شناسی لایه‌ای در کشف آموزه‌های تربیتی نظام خانواده در آیات نورانی قرآن مجید انجام شده است. سوال اساسی پژوهش این است که قرآن کریم در تبیین اندیشه‌های تربیتی خانواده از کدامیک از تمهیدات و اختیارات زبانی سود جسته است؟ بررسی‌ها نشان داد که متن بی‌بدیل قرآن، ترکیب و ساختار زبانی و آرایه‌های ادبی محض نیست بلکه در این کلام آسمانی، علاوه بر عالی‌ترین مفاهیم حقیقی اخلاقی، ژرفترین آموزه‌های تربیتی نظام خانواده در لایه‌های مختلف زبانی به کمک اختیارات زبانی مانند واج‌آرایی، جایگزینی واژگانی، ذکر و حذف، تقدیم و تاخیر، استعاره و غیره مفهوم‌سازی شده است. گفتنی است این پژوهش، به لحاظ راهبردی توصیفی- تحلیلی به‌شمار میرود و به لحاظ راهکاری و روش جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای محسوب می‌شود.

از جمله سازوکارهای شناختی در حوزة معناشناسی ‌شناختی، «طرحوارة تصویری» است که ساختی مفهومی و زیربنایی استعاری دارد. این شکل از مفهوم‌سازی از معانی نوین کدگشایی می‌نماید و بر مراد اصلی متن می‌افزاید. در فرهنگ‌ قرآنی، مفهوم‌سازی مفاهیم ارزشی و ضد ارزشی تربیت اخلاقی، در قالب طرحواره‌های حجمی، حرکتی و قدرتی نمود یافته‌است. جستار حاضر با تکیه بر روش توصیفی‌ـ تحلیلی، شیوة مفهوم‌سازی آیات حوزة تربیت اخلاقی را با سازوکار طرحوارة تصویری واکاوی می‌کند تا الگویی جامع از انسان کامل و شاخصه‌های آن ارائه دهد. از مهم‌ترین رهیافت‌های این جستار، تجلّی اصالت تعبیر در قرآن و تبلور تعابیر پنهان زبانی آیات تربیت اخلاقی است. گفتنی است دو رذیلۀ «بخل» و «بهتان» در قالب طرحوارة حجمی‌ـ قدرتی به ترتیب به شکل «زنجیر» و «بار سنگین» آمده‌است که صحنه‌هایی ناخوشایند را به تصویر می‌کشد. طرحوارة حرکتی‌ـ جهتی پایین نیز در صفت حسنة «فروبردن خشم» به شکل «آتشی خاموش» بیان شده‌است تا انسان را به غلبه بر آن فراخواند؛ زیرا مفهوم‌سازی خشم در جهت بالا، عواقب ناگوار جسمی ـ روحی به دنبال خواهد داشت.

«معنای شعاعی» مجموعه­ای از خطوط جانبی متشکل از سایه­معناهاست که زاییدۀ عناصر بافت­بنیان و دریافت­های عاطفی در موقعیتی کاربردگرا است. مطالعۀ سازه­های بافت­بنیان در قرآن کریم در دو ساختار درون­متنی و برون­متنی معانی شعاعی و فراوضعی را در این معجزۀ جاوید فراهم می‌سازد و دریچه­ای نو به‌ سوی اعجاز ادبی قرآن می­گشاید. براین اساس در نوشتار حاضر کوشش شده است تا با کاربست دانش معناشناسی و تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی به نقش موثر معانی شعاعی در وظیفه‌مند ساختن متن قرآن برای اثربخشی بر روح و جان مخاطب و درک بهتر مقاصد آیات این کلام وحیانی اشاره شود و به این سوال اساسی پاسخ داده شود که معانی شعاعی قرآن محصول چه ابعادی از عناصر بافت‌بنیان است. بررسی‌ها نشان داد که سازوکارهای هنجارگریزی، آرایش واژگانی، همخوانی آواهای واکدار و بی­واک، تکرار، استعاره، مجاز و... به عنوان مهم‌ترین عناصر بافت زبانی در تولید معانی شعاعی نقش بسزایی دارند؛ همچنان‌که در بافت غیر زبانی رعایت موقعیت‌های دینی، روانی و تابوهای اجتماعی و... معانی شعاعی برجسته‌ای را خلق کرده است.

توفیق الحکیم، نمایشنامه نویس معاصر مصری، که به عنوان پدر نمایشنامه نویسی عربی شناخته شده است، با درک نیاز عصر حاضر به لزوم جستجوی بیشتر در شناخت ابعاد وجودی انسان و کوشش برای پرورش او، درونمایه اصلی نمایشنامه های خود را پرداختن به شخصیت انسان قرار داده است. وی با بهره گیری از نظریه های انسان گرایی در برخی مکاتب ادبی - فلسفی غرب و آمیختن آن با آموزه های دینی و اسطوره های شرقی، بر آن بود تا به طور غیر مستقیم، الگوی مطلوبی از یک انسان را به خوانندگان آثار خود معرفی نماید و بر آنان تاثیر گذارد. در این نوشتار درونمایه های انسانی نمایشنامه های وی مورد بررسی قرار گرفته و کوشش شده تا آن دسته از ابعاد وجودی انسان که مورد توجه توفیق الحکیم بوده است، مورد بازخوانی قرار گیرد.