جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله تلاش می‌کند به‌کمک ابزارهای مفهومی هایدگر، فوکو و نیز دستاوردهای علوم شناختی، از منظری فلسفی گذار از خوانشگری کاغذی به خوانشگری دیجیتال را بررسی کند. این بحث می‌تواند تمهیدی برای فهم فلسفی عصر دیجیتال باشد. در این پژوهش نشان داده می‌شود که تحلیل هایدگر دربارۀ هستی تودستی و تکنولوژی می‌تواند به فهم رفتارهای خوانشگری ناظر به خواندن کاغذی و دیجیتالی کمک کند. همچنین، از چهارچوب تحلیلی هایدگر، برای هستی‌شناسی متن بهره گرفته شده است. ازسوی‌دیگر، تأملات فوکو دربارۀ تکنولوژی‌های بدن‌مند می‌تواند مناسبات قدرت‌ـ‌شناختی را که پیرامون خواننده شکل می‌گیرد، تبیین کند. افزون‌براین، علوم شناختی با بررسی مفصّل نحوه‌های گوناگون خوانشگری، یافته‌های تجربی مفصّلی از تأثیرات منش‌های خوانشگری بر سوگیری‌ها و مهارت‌های شناختی انسان به دست داده است. در این میان، علوم شناختی بدن‌مند و مهارتی جایگاهی متمایز دارد؛ چراکه با گذار از فهم رایانشی از انسان، به منش‌ها و حالت‌های گوناگون بدنی هنگام مطالعه توجه و تأثیرات آنها را برجسته کرده است. برای یکپارچه‌کردن این حوزه‌های پژوهشی، تلاش بر این است که یافته‌های علوم شناختی در چهارچوب فهم تکنولوژیک هایدگر و فوکو از مناسبات قدرت‌ـ‌شناخت مدرن قرار گیرد.

یکی از مهمترین گام‌ها در انجام پژوهش در هر حوزه‌ای آشنایی با وضعیت و پیشینه پژوهش در آن زمینه است. این مهم موجب شد گروه مطالعات بنیادین پژوهشگاه فضای مجازی که یکی از رسالت‌های اصلی آن پژوهش در زمینه «فلسفه فضای مجازی» است، وضعیت‌شناسی پژوهش‌های حوزه فلسفه فضای مجازی در کشور را در دستور کار خود قرار دهد. در این راستا ابتدا با بررسی پایگاه‌های مهم نمایه کننده مقالات علمی، تلاش شد مجموعه‌ای مناسب از مقالات این حوزه استخراج شود. در کنار این اقدام، از منابع دیگری همچون آرشیو برخی مجلات نیز برای یافتن مقالات استفاده کرده‌ایم. شایان ذکر است از آنجا که ما به دنبال یافتن وضعیت پژوهش و پژوهشگران در این حوزه بودیم، تصمیم گرفتیم به صورت خاص آثار ترجمه‌ای را که از نظر ما الزما کار پژوهشی -به معنای خاص مد نظر این پژوهش- محسوب نمی‌شود را در مجموعه موارد احصاء شده به شمار نیاوریم. در گام بعدی به سراغ پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری نگاشته شده در این حوزه رفته‌ایم. البته در ارتباط با احصاء پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها کار دشوارتری پیش روی ما بود. متاسفانه هنوز پایگاه واحدی که بتوان در مورد پایان‌نامه‌ها و رساله های انجام شده به آن اعتماد کرد در کشور وجود ندارد و هنوز هم هستند دانشگاه هایی که دانشجویان را ملزم به ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود در سامانه ثبت رساله‌های پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایران داک) نمی‌کنند. البته که هر چه عقب‌تر می‌رویم وضعیت دسترسی به آن‌ها بدتر نیز می‌شود. ما برای اینکه احصاء اولیه این پژوهش نسبتا قابل اعتماد باشد تلاش کردیم علاوه بر چند پایگاه ثبت کننده رساله ها و پایان‌نامه‌ها، اطلاعات مربوط به آن‌ها را از پایگاه‌های دانشگاهی نیز پیگیر شویم. آنچه پیش روی مخاطب این اثر قرار دارد غالبا حاصل تلاش‌های همکاران بنده آقایان سیدعلی حسینی دانشجوی دکتری حکمت متعالیه و دکتر سید جمال قریشی است که با توجه به اینکه هر دو بزرگوار متخصص حوزه‌های مختلف فلسفی هستند، امید می‌رود ماحصل کار از جامعیت قابل قبولی برخوردار باشد. نکته قابل ذکر در خصوص مقالات مورد بررسی در این اثر این است که ما به دلیل تاکیدی که بر وجه علمی پژوهش ها داشته‌ایم، صرفا مقالات علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی را مد نظر داشته‌ایم. در پایان تاکید می‌کنیم که علی رغم تلاش‌های صورت گرفته در جهت جامعیت احصاء پژوهش‌ها، بعید نیست به دلایل مختلف، پژوهشی از چشمان ما دور مانده باشد، فلذا از تمامی مخاطبین این پژوهش خواهشمندیم چنانچه اثری از ایشان یا سایر محققان مورد غفلت واقع شده بود حتما با ما در میان بگذارند تا در نسخه‌های آینده‌ی این وضعیت‌شناسی لحاظ گردد. ما تلاش داریم ان‌شاالله این وضعیت‌شناسی را در فواصل منظم (احتمالا شش ماهه) روزآمد نماییم و نسخه جدید را با رفع نواقص نسخه‌ی پیشین و همچنین افزودن پژوهش‌های جدید به علاقمندان عرصه پژوهش‌های فلسفی فضای مجازی ارائه نماییم.

در این مقاله به بحث درباره چگونگی نقش‌آفرینی بدن در شناسایی می‌پردازیم. بدین منظور، دو رویکرد تقویمی و علّی در علوم شناختی مطرح می‌شود. این بحث معضلاتی را به پیش کشیده است، ازجمله اینکه هر دو رویکرد، درنهایت، فهمی دکارتی-فرادستی از نسبت بدن و شناسایی فراپیش می‌نهند و بدن را به امری فیزیکال فرومی‌کاهند. افزون‌براین، تقویم‌گرایانی همچون کلارک نمی‌توانند صورت‌بندی پدیدارشناسی از تقویم را در سطح علوم شناختی بدن‌مند بازسازی کنند که نتیجۀ ‌آن بازگشت موضع دکارتی در قبال شناسایی است. با توجه به رهیافت پدیدارشناسانه هایدگر این معضلات را تبیین و راهی برای گذار از برخی معضلات این بحث مطرح کنیم. مبانی هایدگری کمک می‌کند دو انگاره از بدن‌مندی یعنی بدن‌مندی تودستی و بدن‌مندی بنیادین را طرح کنیم؛ هر دو انگاره از بدن‌مندی در برابر فهم فیزیکالیستیِ برخی نحله‌های علوم شناختی از بدن‌مندی قرار می‌گیرد. در مرحلۀ ‌بعد با توجه به اشاراتی که هایدگر در هستی و زمان درباره بحث بدن‌مندی مطرح کرده است، تلاش وی برای گذار به سطحی بنیادی‌تر در تحلیل هستی را بررسی می‌کنیم و توضیح می‌دهیم چرا هایدگر در سطح تحلیلی بدن‌مند از هستی نمی‌ماند.

در این مقاله نقش بنیادین کران‌مندی در کارهای هایدگر و فوکو بررسی می‌شود. استدلال می‌شود که کران‌مندی، فهم هایدگر از هستی و تاریخ هستی و نیز فهم فوکو از مدرنیته و سپس کل تاریخ اندیشه غربی را امکان‌پذیر می‌کند. گام‌هایی که در این مسیر برداشته می‌شود ازاین‌قرار است: نقش بنیادین تناهی در فهم هایدگر از هستی تحلیل می‌شود؛ تحلیل تناهی در کارهای دوره اولیه فکری فوکو یعنی نظم اشیاء و زایش پزشکی بالینی بررسی می‌شود؛ تفسیر فوکو از صورت‌بندی تناهی در فلسفه هایدگر توضیح داده می‌شود؛ نقش نیستی جزئی و نیستی نسبی در مقابل نیستی مطلق در فهم دو فیلسوف از کران‌مندی انسان تبیین می‌شود؛ مفصلاً شرح داده می‌شود که چگونه فردیت‌یافتگی، ایستادگی، حقیقت و تاریخ‌مندی سوژه بر پایه کران‌مندی و مرگ امکان‌پذیر می‌شود؛ درنهایت، چگونگی تلاقی فوکو با هایدگر در گذار از فهم شناخت‌شناسانه تناهی و رسیدن به فهم عملی از تناهی خود و ترسیم تاریخ هستی تحلیل می‌شود.