جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله کانونی این تحقیق عبارت است از اینکه جایگاه اجماع و شهرت در استنباط احکام فقهی زنان چگونه نقد و بررسی می‌شود. این تحقیق با روش تحلیلی ـ انتقادی و با رجوع به منابع کتابخانه‌ای پاسخ این سوال را می‌کاود. در خصوص غالب مسائل فقهی زنان ادعای اجماع یا شهرت وجود دارد. برخی فقیهان در مصاف دلالت دلیل از یک‌سو و اجماع و شهرت از سویی دیگر، جانب این دو را گرفته و از فتوای مطابق با دلیل استنکاف کرده‌اند. این روند به لحاظ اصولی قابل‌قبول نیست؛ زیرا قوی‌ترین قسم اجماع در دانش اصول فقه فاقد اعتبار است و در این فرض نمی‌توان از سایر اقسام اجماع و شهرت در فتاوای فقهی بهره‌برد. علاوه بر این مخالفت با دلیل و موافقت با اجماع و شهرت نه‌تنها رفتاری مطابق با احتیاط نیست بلکه به‌دلیل بی‌اعتنایی به دلیل معتبر، نوعی خلاف‌احتیاط تلقی می‌شود. درعین‌حال برخی فتاوای فقهی در حوزه مسائل زنان ریشه در مبانی انسان‌شناسی فقیهان دارد، که اموری قابل مناقشه هستند؛ ازاین‌رو اجماع آنها مدرکی یا محتمل المدرک تلقی شده و فاقد اعتبار است. عمده در مسائل فقهی زنان بازپژوهی روشمند در ادله معتبر است، هرچند نتیجه این بازپژوهی امری مخالف با اجماع یا شهرت باشد.

آیه 60 سوره نور در خصوص زنان زمین‌گیر که امیدی به ازدواج آن‌ها نیست، دو توصیه دارد: جواز کنارگذاشتن پوشش بدون تبرج و بهتربودن عفت‌ورزیدن آنان. این مقاله به تحلیل دیدگاه مفسرین درباره عفت می‌پردازد و با روش تحلیلی ـ انتقادی، نقدهایی را به این دیدگاه‌ها وارد می‌داند. عموم مفسرین توصیه دوم را در ارتباط مستقیم با حجاب تفسیر کرده‌اند. در یک صورت‌بندی می‌توان گفت در دیدگاه آن‌ها عفت ورزیدن مذکور به حجاب، مبالغه در حجاب، احتیاط در حجاب، سببیت حجاب و پرهیز از کنارگذاشتن حجاب تفسیر شده است. در این دیدگاه‌ها مرزبندی روشنی بین عفاف و حجاب وجود ندارد. به‌نظر می‌رسد قوی‌ترین احتمال در تفسیر آیه این است که توصیه دوم توصیه به حجاب نیست بلکه تأکید همان توصیه اول است و از این نکته پرده برمی‌دارد که وضع ثیاب توسط زنان مذکور، منافاتی با عفت ندارد و این امر برای آنان از تبرج و خودنمائی غیرعفیفانه بهتر است.

اندیشمندان حوزه عدالت‌پژوهی تعاریف متکثر و چه‌بسا غیر قابل ‌جمعی از عدالت ارائه داده‌اند. دراین‌میان چگونه می‌توان به حقیقت مفهومی عدالت از میان این تعاریف گسترده دست‌یافت؟ پاره‌ای از این تعاریف «صوری» هستند و بدون ارائه معیارِ تحقق عدالت، قالب شکل‌گیری آن در عرصه‌های مختلف را ترسیم می‌کنند. متقابلاً تعاریف «محتوایی» بر ارائه معیار یا معیارهایی معین برای تحقق عدالت تأکید دارند. نگارنده این تحقیق از طرفی بر این باور است که اولاً تعاریف صوری در تبیین مبادی تصوری حوزه عدالت‌پژوهی بر تعاریف محتوایی تقدم دارند و تعاریف محتوایی در حد «مسائل» عدالت‌پژوهی قرار دارند، نه در مرز «مبادی تصوری» آن. ثانیاً در میان تعاریف صوری مختلف، تعریف عدالت به «اعطای حق به صاحب حق» کامل‌ترین تعریف است و می‌توان با استفاده از نظریه اعتباریات علامه طباطبایی و افزودن دو قید «اعتباری و حکیمانه» به این تعریف، به حقیقت مفهومی عدالت نزدیک‌تر شد. عدالت‌پژوه بر پایه این تعریف، به دنبال حقوق و امتیازاتی است که نظام تکوین به افراد اختصاص نداده است و لازم است با اعتبار آن‌ها ـ که ریشه در واقعیت‌های عینی خارجی دارند ـ حیات اجتماعی مطلوب را ایجاد کرد. این حقوق صدق و کذب نخواهند داشت. بلکه اگر اعتبار آنها ریشه در واقعیات عینی داشت، حکیمانه و در غیر این صورت لغو خواهند بود. بر پایه این تعریف، اهمیت مباحث فلسفی برای دست‌یابی به حقوق اعتباری حکیمانه نیز نمایان گردیده، سر اختلاف عدالت‌پژوهان در تبیین معیارهای عدالت نیز روشن می‌شود.

مسألۀ اصلی این مقاله، «استخراج روش‌های تفسیری حاکم بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی» است. به این منظور، کتاب‌های مختلف ایشان با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده‌اند. هدف این مقاله تبیین چهار اصل «مؤلف‌محوری»، «روش‌مندی»، «مانع نبودن فاصلۀ تاریخی» و «لزوم پرهیز از تأثیر پیش‌فرض‌ها» در روش تفسیری ایشان است؛ اصولی که تا حدودی در «هرمنوتیک کلاسیک» نیز در نظر گرفته می‌شوند. ایشان اصل روش‌مندی را در خدمت مؤلف‌محوری قرار می‌دهند و در مقام کشف مراد کلام الهی، علاوه بر بهره‌مندی از روش‌های عام ـ که در فهم هر متنی کارآمد هستند ـ از روش‌های خاص سه‌گانۀ «تفسیر قرآن به قرآن»، «تفسیر قرآن به سنت» و «تفسیر قرآن به عقل» نیز بهره‌ می‌برند. از منظر ایشان زبان قرآن کریم با «فطرت» و «قوانینی ثابت» منطبق است؛ به همین دلیل، فاصلۀ تاریخی مفسر با عصر نزول، مانع از فهم مراد کلام الهی نمی‌شود؛ علاوه بر این، در حوزۀ تأثیر «پیش‌فرض‌ها» نیز ایشان رویکردی اعتدالی دارند و ضمن پذیرش تأثیر برخی پیش‌فرض‌ها و ضرورت آن‌ها ـ نظیر علوم پایه و لغت عرب ـ به مستور بودن مراد متکلم بر مفسر به دلیل تأثیر کامل پیش‌فرض‌های مفسر، اعتقادی ندارند.

سایت مباحثات به عنوان مجله فکری تحلیلی حوزه همواره تلاش کرده است، از تبادل نظر پیرامون مسائل نظری و اندیشه‌ای استقبال کند. در این راستا، چندی پیش مباحثات در گفتگویی اختصاصی با استاد بیابانی به بررسی اندیشه‌های موجود در حوزه علمیه قم با تاکید بر کلام و فلسفه پرداخت. به دنبال انتشار دیدگاه‌های استاد بیابانی از این سایت، مهدی شجریان در پاسخ به دیدگاه‌های استاد بیابانی نکاتی را بیان داشته‌اند که در ادامه می‌خوانید:

ملاصدرا چه نگاهی به زن دارد؟ هرچند تفسیر ماهیت زن و تبیین راز تفاوت‌های او با مرد به‌صورت مستقل مسئله ملاصدرا نبوده است اما می‌توان از خلال مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی او پاسخ به این پرسش را استنباط کرد. از منظر حکمت صدرایی انسان بودن در تفسیر مشهور مشایی، تمام حقیقت افراد انسان نیست و آنچه موجب تمییز انسان از سایر موجودات می‌شود نه نطق به معنای «ادراک کلیات» بلکه نطق به معنای «نفس ناطقه قدسیه» است. تمام حقیقت انسان‌ها در سایه حرکت جوهری اشتدادی این نفس ناطقه به سمت اعلی مراتب وجود تعین پیدا می‌کند به‌گونه‌ای که هر یک از زن و مرد تبدیل به واحد مستمری می‌شوند که از کمترین مراتب وجود تا مرز بی‌نهایت امکان حرکت ‌دارند. ملاک برتری در این حرکت، بهره‌مندی از مراتب علم و عمل است. بر همین اساس تمایزات جنسی و جنسیتی به‌خودی‌خود، عامل برتری یکی از زن یا مرد بر دیگری نیست بلکه بهره‌مندی از مراتب متفاوت وجود، در سایه فعلیت مراتب علم و عمل است که مرتبه سعادت و کمال هر فرد از انسان را می‌نمایاند. در انتهای مقاله عبارتی چالش‌برانگیز از ملاصدرا در خصوص زن، و توجیهاتی که برای آن آورده شده است نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

مسئله اصلی این تحقیق، شناختی اجمالی از روش‌شناسی‌ کتاب «معرفۀ الله بالله لا بالاوهام الفلسفیۀ و العرفانیۀ» است. مدعای این کتاب «انحراف تام افکار فلسفی و عرفانی» است؛ به همین جهت بررسی روش آن برای قضاوت این ادعا، هدف مهمی است که در این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی پی‌جویی شده است. به‌نظر می‌رسد بزرگ‌ترین معضل این کتاب «فقدان روش تحقیق مقبول»، است؛ نویسنده کتاب، اولاً در مقام نقد دیدگاه‌های فلسفی، متدولوژی صحیحی ندارد و به چالش‌هایی مانند «برداشت‌های غیر روشمند و ‌‌‌واضح‌البطلان از عبارات فلاسفه و عرفا»، «عدم توجه به اصطلاحات این دو علم» و «تحریف در عبارات صاحب نظران این دو علم» مبتلاست؛ ثانیاً نویسنده در مقام بناسازی نظام فکری جایگزین نیز توفیقی ندارد و معضل روش‌شناختی او «ارائه استدلال‌های ضعیف و عقیم» است.

یکی از ویژگی های بارز خردمندان در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، «اطاعت الهی» و عمل به دستورات شرع است. این مساله از اوصاف جزئی و متعددی که برای عاقلان در این متون ذکر شده اند نیز قابل استفاده است. هر چند پاره ای از این دستورات با عقل مستقل نیز قابل کشف هستند اما اکثریت قریب به اتفاق آنها نیز اینگونه نبوده و «عقل گریز» ارزیابی می شوند. بر همین اساس ضرورت دارد تا عاقلانه بودن اطاعت در قبال این دستورات تشریح گردد. نوشتار پیش رو این مساله را مد نظر قرار داده است و با روش تحلیلی – توصیفی در آیات و روایات جستجو نموده و توانسته است سه پاسخ نوین برای آن استنباط نمایند. «آیه بودن دستورات شرع» و حکایت آنها از مقصودی فراتر، «علمی بودن آنها» و تکیه این دستورات بر عنصر یقین و در نهایت «منجز بودن آنها» و دفع ضرر محتمل از طریق عمل به آنها، سه دلیلی هستند که در این نوشتار به تفصیل تبیین گردیده‌اند.

رفتارهای برخاسته از عمل به شریعت ـ از روی اجتهاد باشند یا از روی تقلید ـ همواره با احتمال خطا و عدم مطابقت با لوح محفوظ مواجه‌اند. در همین نقطه است که گستره شریعت رخ می‏نماید و شمول یا عدم شمول آن بر این رفتارها نمایان می‌شود. در این تحقیق با غایت تبیین این گستره، دیدگاه‌های رایج در خصوص مصالح و مفاسد واقعیه با روش تحلیلی ـ انتقادی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در همین راستا، این نوشتار تأکید دارد هرچند تصویب اشعری و معتزلی می‌تواند به ‌صورت چشمگیری این گستره را فراخ نماید، این دو دیدگاه با اشکالات ثبوتی عدیده‌ای مواجه‌اند. متقابلاً نظریه «مصلحت تسهیل» محقق نایینی به تضییق قلمرو شریعت می‌انجامد؛ از این رو در این نوشتار با تأکید بر دیدگاه شیخ انصاری مبنی بر «مصلحت سلوکیه» و ارائه تقریری نوین از آن، تلاش شده هم گستره شریعت به صورتی فراخ تصویر گردد و هم از ورود اشکالات دیدگاه تصویب جلوگیری شود