جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در برخی روایات، موضوعاتی مطرح شده که شبهاتی را نسبت به دین مبین اسلام به وجود آورده است. از جمله اینکه فقهای آخرالزمان بدترین فقهاء در زیر آسمان و آغاز کننده فتنه دانسته شده­اند. در نوشتار حاضر به روش مسأله­محور و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، در مقام اثبات صدور روایت باید گفت: وثوق صدوری روایت مورد بحث، ثابت است و ازاین­رو، حدیث مورد نظر از نظر سند، موثق و از نظر دلالت، صحیح است و با توجه به مؤیدات قرآنی و روایی قابلیت استناد دارد. از منظر فقه الحدیث هم با بررسی آیات قرآن و روایات ـ در قالب روایات تأیید کننده، توضیح دهنده، متعارض و جمع کننده ـ و حکم عقل به این نتیجه رسیدیم که مراد امام معصوم (ع)، عدم تقلید در آخر الزمان یا خدشه وارد کردن به ساحت تمام علماء نیست، بلکه فقط ایشان از مشکلات آخرالزمان و اتفاقات آن یادآور شده و مقصودشان این است که در این زمان نباید از هر فقیهی بدون اینکه هادی بودن وی احراز شود، پیروی کرد و غیر از ملکه فقاهت و علم، موارد دیگری مانند: فریفته نشدن به امور دنیوی، ناامید نکردن مردم از رحمت الهی، متمایل بودن به آخرت، فتوا ندادن بدون بررسی، صداقت و یک­رو بودن نیز، از شرایط لازم فقیه است.

دریکی از منابع روایی امامیّه دوره میانی خبری یافت میشود که بر تطیّر‌‌ علی (ع) به طلحه در هنگامه بیعت ایشان دلالت دارد. برای اعتبارسنجی محتوای این خبر، موضوع محوری آن یعنی نحس‌انگاری افراد به معیارهای قرآن، سنّت صحیحه و نظرگاه دانشوران مسلمان عرضه شده‌است. هم چنین مؤلفه‌های تاریخی درین حدیث، موضوع جانبی آن است که با واکاوی در گزارش‌های تاریخی پیرامون بیعت علی (ع) ترازیده شده‌است. برای این منظور، آموزه‌های متناسب با موضوع محوری و جانبی حدیث در هر یک از معیارهای پیش گفته گرد آمده و در پایان هر بخش برآیند حاصل از عرضه حدیث به آن مؤلفه تبیین شده‌است. پنج آیه از کتاب الهی، سه دسته از اخبار پیرامون موضوع نحس‌انگاری و فال بد زدن و نیز دیدگاه شش تن از دانشوران امامی درین مرحله به دقت واکاوی شده‌اند. درگام بعدی فرآیند اعتبار سنجی، تاریخ نگاری حدیث و منبع نقل آن و نیز گزارش های تاریخی پیرامون نحوه بیعت طلحه ورخدادهای آن مجلس واکاوی شده‌اند. نتیجه حاصل ازین روند، مردود گشتن حدیث تطیّر‌‌ علی (ع) در هر چهار حوزه و حکم به بی اعتباری آن است.

توانایی عقل در استنباط، تبیین، استدلال و دفاع از برخی معارف، امری مسلم و انکارناپذیر است. در کتب روایی، کلامی، فلسفی و عرفانی به نقل از حضرت علیu ، روایتی در نحوه ارتباط حق تعالی با اشیاء با این مضمون نقل شده است که خداوند «داخل فی الأشیاء لا کدخول شیء فی شیء وخارج عن الأشیاء لا کخروج شیء عن شیء». بی‌شک این کلام از سنخ معما و رمز نبوده و معنایی فهم‌پذیر برای مخاطب دارد. مسئله تحقیق این است که منظور از داخل بودن یا خارج بودن خداوند از اشیاء چیست؟ آیا تفسیر آن با استفاده از مبانی فلسفی ممکن است یا باید فهم آن را به زمان حضور و مواجهه با معصومu واگذار نمود؟ در این مقاله ضمن بررسی سندی و دلالی حدیث و بیان اقوال و برداشت‌های مختلف، به ذکر شواهدی از آیات و روایات پرداخته، نشان داده‌ایم که با تبیین قاعده فلسفی «بسیط الحقیقة کلّ الأشیاء...» می‌توان معنایی معقول از این حدیث ارائه کرد و نشان داد که خداوند بسیط‌الحقیقه و بی‌نهایتی است که فراگیر همه اشیاء و کمالات آن‌ها بوده و هیچ کدام خارج از او نیستند؛ در عین حال، هیچ یک از محدودیت‌های امکانی در او راه ندارد.

یکی از قواعد پربسامد در عرصه‌های گوناگون فقه استدلالی فریقین، قاعده‌ای است که در میان شیعه با نام «تسامح در ادلّه سنن»، و در عامه به «تساهل در اسانید» شهره است. باورمندان به کاربست عام این قاعده، آن را به دلایلی چون اجماع، شهرت عملی، حکم عقل و دسته‌ای از روایات با نام «اخبار مَن بَلَغ» استوار کرده‌اند. فهم اخبار پیش‌گفته و گستره کاربست این قاعده، سبب کشاکش نظرات دانشوران شده است. یکی از حوزه‌های کاربست قاعده تسامح، روایات دربردارنده فضایل سوره‌های قرآن است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ اکتشافی و بهره از منابع کتابخانه‌ای، به تبیین گونه‌های مواجهه با این اخبار بر اساس قاعده تسامح پرداخته و در پی یافتن رهیافتی متناسب درباره اخبار فضایل سُوَر است. در رویکرد برگزیده، تعامل با این اخبار بر اساس قرائتی ویژه از قاعده تسامح سامان یافته که پی‌رنگ آن بر تقریری عقلانی از مفاد اخبارِ مَن بلغ استوار بوده و با دلالات برخی آیات و روایات نیز سازگار است. بر اساس این رهیافت، بهره‌برداری از اخبار ضعیفِ دربردارنده فضایل سُوَر، با در نظر داشتن سه شرط و نیز باور نداشتن به عدم انتساب این اخبار به شرع روا خواهد بود.

از عناصر مؤثر در تشخیص درست معنای حدیث، دقت و مطالعه در چگونگی فهم و برداشت راوی آن است. فهم راوی گونه‌های متفاوتی دارد و فقیه می‌تواند آن را از طرق مختلف استخراج کند. تأثیر درخورِ توجه فهم راوی در استنباطات فقهی سبب شده تا این عنصر از دیرباز مدنظرِ فقیهان و محدثان شیعه قرار گیرد؛ اما اصولیان مباحث نظری مانند حجیت آن را اصلاً به بحث نگذاشته‌اند. این نوشتار با رویکردی توصیفی‌تحلیلی درصدد است با محوریت احادیث افتایی، به تجزیه و تحلیل فهم راوی بپردازد و اصول حجیت فهم راوی را بیان و در مواردی نقد و اثبات کند که فهم راوی، اجتهاد شخصی وی به شمار نمی‌آید و نیز شرایط حجیت فهم راوی و به‌دوربودن آن از قلمروِ اجتهادات شخصی را بررسی می‌کند. فهم و برداشت عرفیِ راوی، جزء اخبار حسی و بر طبق اصول عقلائیه در محاورات است و از اعتبار کافی برخوردار است. از مصادیق فهم عرفی عبارت‌اند از: تعیین مشارٌالیه کلام امام، تفسیر فعل معصوم، تعیین مرجع ضمیر در احادیث مضمر، ذکر مصداق برای حدیث و برداشت‌های استخراج‌شده از سؤال راوی. اجتهاد شخصی و اخبار حدسی راوی درخورِ اعتماد نیست و در فرض شک در حسی یا حدسی‌بودن برداشت راوی، اصل در حسی‌بودن گزارش راوی است.

از عناصر مؤثر در تشخیص دلالت احادیث، ملاحظۀ فهم و برداشت‌ راوی است که از دیرباز مورد توجه محدثان و فقیهان شیعه بوده است. هر چند اندیشمندان عرصۀ حدیث در استخراج فهم راوی ابتکاراتی از خود نشان داده‌اند و به طور پراکنده در ضمن شرح حدیث و استدلال‌های فقهی به برخی از زوایای این بحث پرداخته‌اند، اما مباحث نظری مربوط به شیوه‌های استخراج فهم راوی و نقش آن در استنباط حکم همواره مورد غفلت بوده است. این نوشتار با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی تلاش می‌کند تا با تأمل در احادیث مربوطه و نمونه‌های فقهی، شیوه‌های استخراج فهم راوی را به دقت مورد مطالعه قرار دهد. تغییر سیاق جملات در حدیث واحد، درج روایت در سیاق احادیث یک باب، ملاحظۀ سؤال راوی، شناسایی جملات دارای شبهۀ تردید، توجه به عنوان بابی که حدیث در آن ذکر شده، اتحاد راوی در احادیث متعارض و بررسی احادیث متضمن حکایت فعل از روش‌ها و منابع مهم استخراج فهم راوی است.

هویت‌شناسی ذوالقرنین و فهم مؤلفه‌های شکل‌دهنده ماجرای او از دیر‌باز مورد توجه قرآن‌پژوهان بوده است. یکی از عناصر محوری در شناخت استوارتر ذوالقرنین، موضوع پیامبری اوست. ثمرۀ این بحث در انطباق شخصیت‌های تاریخی با وی آشکار خواهد شد. این پژوهش با بهره از روش توصیفی- تحلیلی و استناد به منابع نوشتاری، در پی بررسی شاخصه نبوّت در ماجرای قرآنی ذوالقرنین است. برای این منظور 11 مؤلفه مندرج در آیات موضوع و روایات مرتبط استخراج شده‌اند که شایستگی نقش‌آفرینی در قامت قرینه‌هایی برای اثبات نبوّت ذوالقرنین را دارند. این قرینه‌ها عبارت‌اند از: مخاطب قرار گرفتن ذوالقرنین توسط پروردگار، برانگیخته شدن، دعوت توحیدی، بهره از تمکّن الهی، بهره‌وری از سبب، واگذار شدن قضاوت به وی، کنش‌های توحید‌محور، اِخبار از قیامت و تشبیه وی به حضرت علی (ع). تطبیق این قرینه‌ها با نمونه‌های مشابه قرآنی و بهره از روایات معتبر، سبب استحکام بیشتر نظام قراین پیش‌گفته در جهت فرضیه است.

از آسیب‌های احادیث، پدیده تصحیف در متن است صاحب جواهر در مواجهه با این آسیب، روشی داشته‌ است که استخراج آن، برای شناسایی، الگوبرداری و ... فایده دارد بنابراین پاسخ به این سؤالات از منظر صاحب‌جواهر ضروری است، اصل اولیه بر تصحیف حدیث در متن است یا عدمش؟ منشأهای تصحیف در متن حدیث، پیامدها، کاربردها و قراین شناسایی آن کدامند؟ نتایج نوشتار پیشروی با روش توصیفی-تحلیلی عبارتنداز اول این‌که اصل اولیه بر عدم تصحیف است. دوم این‌که منشأهای تصحیف به کاتب، گفتار، نوشتار و تصحیح اجتهادی محدثان برمی‌گردد. سوم این‌که پیامدهای تصحیف در سه حوزه معنای حدیث، حجیت آن و در معارضه با دیگر احادیث می‌باشد. چهارم این‌که کاربردهای آن در پیدا و استفاده کردن حداکثری برای ادله سنن و در جمع بین نسخه‌ها و دلایل است. از مهمترین قراین شناسایی حدیث مصحّف می‌توان به مخالفت با سیاق، ناسازگاری با قواعد نحوی و تعدد روایات اشاره کرد.

گزارش‌های روایی ظنّ‌آور در صورت بهره‌مندی از صحت مخبری با معیارهای مشخصی مانند قرآن، سنت، تاریخ، علم، حس، تجربه، اجماع و عقل قطعی پالوده می‌شوند. در میان این معیارها، کارکرد عقل در دو سپهر نقش آفرینی ابزاری و نقش مستقل، بسیار پر رنگ می‌نماید. خلط میان این دو حوزه، سبب شده تا پژوهشگران علوم نظری حدیث، کاربستهای ابزاری عقل در معیارهایی چون عرضه به قرآن، علم و حتی علوم ادبی را از مؤلفه های عقل محور نقد حدیث شمرده و در نتیجه از تبیین گونه‌های سنجه عقل مستقل در نقد احادیث باز بمانند. از دیگر سو، مشابهت مفاهیمی چون علم، حس و تجربه، عرف، بناء عقلاء، سیرۀ عقلاء و سیرۀ مسلمین، سبب همسان پنداری این مفاهیم شده است. از دستاوردهای این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی، بازتعریف مفهوم معیار عقل برای نقد حدیث و تبیین تفاوت میان کارکرد عقل در دو سپهر پیش‌گفته است. در گام بعدی‌، گونه‌های مختلف سنجه عقل در نقد احادیث، با تعاریف منطقی از یکدیگر افراز شده و نمونه‌های حدیثی مناسبی در هر مقال فراهم آمده است. این گونه ها عبارتند از: سیره عقلاء، بناء عقلاء، حکم عقل مستقل، عرف و منطق. در پایان نیز با رویکردکاربردی کردن مباحث نظری، بایستگی تأویل استوار حدیث، پیش از داوری نهایی دربارۀ اعتبار آن به همراه نمونه‌هایی از نقد شتابزده احادیث با سنجه عقل آمده است.

رهیافت آسیب‌های فراوان به سپهر احادیث، نقد سند و محتوای آنها را بایسته می‌نماید. در فرآیند اعتبار‌سنجی حدیث، بسنده کردن به بررسی سند حدیث، برای داوری درباره آن به سبب وجود مؤلفه‌هایی چون وجود راویان مسکوتٌ‌عنه، مختلفٌ فیه و مجهول و نیز آسیب‌های دیگری در زنجیرۀ نقل حدیث، ناکارآمد می‌نماید. در میان گونه‌های نقد محتوایی نیز عرضه حدیث به قرآن نتیجه‌ای برای داوری استوارتر فراهم خواهد آورد. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره از منابع کتابخانه ای درپی یافتن دلایل نیازمندی فرآیند اعتبارسنجی حدیث بوسیله قرآن است. دلایل عقلی ضرورت بهره ازین فرآیند بر مقایسه سند، متن، جهت صدور، دلالت و دلایل حجیّت قرآن با حدیث استوار هستند. این دلایل به نحو تضمنّی بر عرضه حدیث به قرآن رهنمون هستند. اما دلایلی چون نقش مرجعیت قرآن برای معارف دینی دلالتی مستقیم، بر بایستگی پیش‌گفته دارند. دلایل نقلی مورد بهره درین پژوهش، گزاره‌های برآمده از قرآن و سنّت هستند که از انواع دلالتهای مطابقی و التزامی آنها در راستای اثبات بایستگی عرضه حدیث به قرآن بهره گرفته شده است. این دلایل عبارتند از: آیات دربردارنده ویژگی‌های فرازمندی قرآن برای سنجش رهیافتها ونیز رجوع به قرآن در هنگامه کشمکش‌ها، روایات مشهور به ثقلین و اخبار عَرض.