جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی دیدگاههای مختلف در بحث از حکمت عملی، پرده از نزاعی برمی‎دارد که ناظر به جایگاه عقل است. این نزاع با پرسش از حاکم و یا کاشف بودن عقل شکل می‎گیرد. با طرح این پرسش در اندیشه اسلامی و بررسی سخنان ذکر شده، مشخص می‎شود که از یک‎سو ابهامات و از سوی دیگری شواهد متعددی در نسبت با هر دو جایگاه (کشف و حکم) می‎توان یافت، نگارنده، به عنوان نتیجه این سخن را در پایان مطرح می‎کند که جایگاه عقل «حکم در ضمن کشف» است. تبیین این مطلب، به این صورت است که عقل با گذراندن مراحل حکمت نظری، جنبۀ کاشف بودن عقل به فعلیت می‎رسد؛ اما بعد از گذراندن مراحل نظری، عقل، قدرت بر قانون‎گذاری و حکم در نسبت با شئون انسانی پیدا می‎کند و او در پرتو کشف واقع، می‎تواند به عنوان حاکم در حکمت عملی قانون‎گذار باشد.

داده تجربی در معرفت‎شناسی معاصر، به محتوای بی‎واسطه ادراک حسی اشاره دارد که توسط ضمیر اول شخص و در زمان حال از آن گزارشی داده می‎شود. مهم‎ترین مسأله در رابطه با آن، بحث از توان توجیه‎گری این محتواست. توان توجیه‎گری داده‎ تجربی با قیاس ذو حدین، به چالش کشیده می‌شود که امر را دائرمدار مفهومی و یا غیر مفهومی بودن آن می‎کند. در این مقاله، نخست استدلال شده است که بخشی از این نزاع ناشی از ابهام در کاربرد اصطلاح مفهوم است که معنا و جایگاه هستی‎شناختی روشن و مورد اتفاقی ندارد. سپس با تکیه بر مبانی معرفتی مکتب فلسفی صدرایی، استدلال شده است که محتوای غیر مفهومی داده تجربی پیش شرط لازم برای تحقق و ایفای نقش معرفتی مفاهیم است. ازآنجاکه این محتوای غیر مفهومی، معرفتی حضوری است ـ که غیر از معرفت مفهومی است ـ دیدگاهی که به‌دست می‌آید، نمونه‌ای از نامفهوم‌گرایی خواهد بود. در این دیدگاه برای رها شدن از شک افراطی و دفاع ازعقلانیت دانش تجربی، به تعریفی درون‌گرایانه از توجیه تمسک شده است که در آن داده تجربی نقشی اساسی در حکایت‌گری از جهان خارج دارد. در انتها بیان می‎شود که چنین شناختی با اینکه مطلق و کامل نیست، اما با جهل مطلق نسبت به جهان خارج نیز فاصله دارد و گرفتار خودتنهاانگاری نیست.

تبیین ماهیت معرفت، شرایط و اجزای آن یکی از اصلی‌ترین موضوعات در حوزۀ علوم انسانی است که به شکلی عمده در رشته «معرفت‌شناسی» صورت می‌پذیرد. هرچند شیوۀ تبیین معرفت در فضای علوم انسانی معاصر، همراه با ادعای استقلال آن از مبانی متافیزیک مطرح شده و همین امر، موجب غفلت از حقیقت معرفت در این علوم شده است، دقت بر مسئلۀ داده‌های حسی- به‌عنوان یکی از مسلم‌ترین مصادیق معرفت- مشخص می‌کند گریزی از دخالت دادن مبانی متافیزیکی در تبیین معرفت وجود ندارد و این مبانی می‌توانند برگرفته از فلسفۀ صدرایی باشند. بررسی و تأمل اصول ذکرشده در فلسفۀ صدرایی مانند اصالت وجود یا اصل علیت مشخص می‌کند در حوزۀ علوم انسانی، به معرفت‌شناسی‌ای نیاز است که «وجود» را موضوعی برای خود قرار دهد و سطح عمیق‌تر معرفت را براساس آن تبیین کند. امکان تبیین معرفت بر مبنای «وجود» در فلسفۀ صدرایی از آن لحاظ امکان‌پذیر است که اصالت وجود دارای ظرفیت معرفت‌شناسی نیز است و به‌خوبی می‌توان از آن در تبیین معرفت استفاده و این ادعای بنیادین را مطرح کرد که «وجود» از آن لحاظ که حکایتگر و کاشف است؛ اصلی برای تبیین معرفت به شمار می‌آید و این اصل در تبیین مسئلۀ داده‌های حسی به‌خوبی مشهود است. بر این اساس، پدیدارهای حسی نوعی از وجود رابط هستند که جنبۀ حکایت‌گری و کاشفیت آن‌ها از واقعیت براساس اصل علیت به معنای دقیق صدرایی اثبات‌شدنی است.

دیدگاه پرایس در بحث ادراک حسی مبتنی بر داده‎های حسی و نظریۀ آشنایی راسل است. او بین معرفت به داده‌های حسی و پذیرش حسی تمایز می‌گذارد. از نگاه او، باور به جهان خارج در طی این دو مرحله صورت می‌گیرد. داده‌های حسی حالات ذهنی هستند که موضوع شهود مستقیم و خطاناپذیر هستند و پذیرش حسی نیز نوعی عمل شبه ‌شهودی است. دیدگاه پرایس نمونه‌ای از «نظریۀ توجیه در بادی امر» در مبناگرایی درون‌گرایانه است که با دیدگاه معرفت‌شناسانی مانند چیزم، پالک و بونجور قابل مقایسه است. بسیاری از منتقدان، چنین دیدگاهی را خوش‎بینانه و نمونه‌ای از مبناگرایی جزم‌‌اندیش معرفی می‌کنند که مبتنی بر یک پیش‌فرض صرف، در باور به جهان خارج است. با این حال، چیزم با تکیه بر مفهوم «خود نمایانگری» دیدگاه او را اصلاح و تعدیل می‌کند. بونجور نیز با توجه به مسئلة انفعال در ادراک حسی و با تکیه بر استدلال بهترین تبیین، مبنایی برای دفاع از معرفت به جهان خارج فراهم می‌کند. حاصل این دفاعیات، نشان از لزوم توجه به معرفتی متفاوت از معرفت گزاره‌ای، یعنی معرفت حضوری و نقش استدلال عقلی در باور به جهان خارج است. این توجه، به این شکل است که حقیقت معرفت، مشتمل بر جنبة حکایتگری از معلوم خودش است و با توجه به این جنبه، در صورت فرض سلامت حواس، آشکارشدن پدیدار حسی گواهی ابتدایی بر واقعیت خارجی است که از آن حکایت می‎کند و استدلال، بهترین تبیین دلیلی است که با کمک آن، این گواه در بادی امر، تبدیل به دلیل مناسب برای باور به جهان خارج می‌شود.

نزاع درون‌گرایی ـ برون‌گرایی در معرفت‌شناسی معاصر، ابعاد مختلف روبه‌گسترشی دارد. در این مقاله تلاش می‌کنیم قابلیت‌های فلسفه‌ی صدرایی برای حضور در این گفتمان را نشان دهیم. هدف اصلی این است که با تکیه‌ی بر معرفت‌شناسی صدرایی، از نوعی درون‌گرایی دفاع کنیم که دسترسی معرفتی به مؤلفه‌های لازم برای توجیه باور را شرط محوری در نظر می‌گیرد. در این مقاله استدلال می‌شود که برای دفاع از هرگونه شناختی، نخست باید امکان معرفت بی‌واسطه و مستقیم به حالات ذهنی را پذیرفت و چنین معرفتی، از تعریف سه‌جزئی معرفت فراتر می‌رود و درون‌گرایی صرفاً با تکیه‌ی بر تقسیم معرفت به حضوری و حصولی دفاع‌پذیر می‌شود. درواقع بخشی از ابهامات موجود در جدال درون‌گرایان و برون‌گرایان، از بی‌‌توجهی به ویژگی‌های معرفت حضوری و تمایز آن از معرفت حصولی ناشی می‌شود. سپس باتوجه‌به ویژگی‌های معرفت حضوری و همچنین با تکیه‌ی بر تقسیم معرفت به بسیط و مرکب، به سه اشکال اصلی که بر درون‌گرایی وارد شده است، پاسخ خواهیم داد و برای مثال‌های نقضی که برای درون‌گرایی وجود دارد، راه‌حلی ارائه خواهیم کرد.