جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ابعاد سبک زندگی امام سجاد(ع)، سبک تربیتی آن حضرت است. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی و تحلیلی سبک تربیتی امام(ع) را در تربیت اخلاقی افراد جامعه بررسی کند و به این سؤال اساسی پاسخ دهد که سبک و سیره امام سجاد(ع) در تربیت اخلاقی افراد جامعه چگونه بوده است و از چه روش‌هایی در تربیت اخلاقی افراد استفاده کرده است. نگارندگان کوشیده‌اند سبک و سیره امام(ع) در تربیت اخلاقی افراد و متربیان را در سه بُعد شناختی، گرایشی و عاطفی و عملی بررسی کنند. تبیین جهان‌بینی و بنیان ارزش‌های اخلاقی، پرورش آگاهی و آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی، بیان داستان‌های اخلاقی و مواجهه با فرقه‌های انحرافی از روش‌های مهم شناختی در سبک تربیتی اخلاقی افراد جامعه است. محبت و مهرورزی، تکریم شخصیت، رعایت مقتضای حال، تشویق و تنبیه، موعظه و الگودهی از روش‌های مهم عاطفی و گرایشی آن حضرت(ع) در تربیت اخلاقی است. تزکیه نفس، امر به معروف و نهی از منکر، گریه و عزاداری و تشکیل حوزه‌های علمی نیز از روش‌های مهم تربیتی در سبک تربیت اخلاقی امام سجاد(ع) است.

در نظام معرفتی عرفان اسلامی هر نوع اسم، صفت و حکمی از ذات الهی نفی می‌شود و آن مقام را مبرای از هر حکمی می‌دانند؛ برخی بر اساس این مبنا گمان کرده‌اند هیچ اسم و لفظی نمی‌تواند به مقام ذات اشاره کند؛ حتی نمی‌توان از آن با لفظ ذات یا ذات غیب‌الغیوبی و امثال آن یاد کرد؛ اما با بررسی اقوال عرفا در این نوشتار به شیوه توصیفی ـ تحلیلی این نتیجه حاصل می‌شود که این نوع برداشت از مغالطۀ اشتراک لفظی میان اسم عرفی و لغوی با اسم عرفانی است؛ چراکه مقصود عرفا از تعبیرهای طرح‌شده، اسم عرفی و لغوی نیست؛ زیرا عرفا در آثار خود با الفاظ و نام‌ها و واژه‌های متعددی به آن مقام غیب‌الغیوبی اشاره می‌کنند و مراد و مقصود عارفان از لااسم و لارسم‌بودن مقام ذات غیب‌الغیوبی، ‌نفی اسم عرفانی از آن مقام است نه اسمی که مشیر به ذات باشد و آن را محدود نکند. همچنین با دقت در کلمات و آثار عرفا روشن می‌شود مراد از حکم‌ناپذیری مقام ذات آن است که مقام ذاتِ غیب‌الغیوبی هیچ حکم محدود و مخصوصی را نمی‌پذیرد؛ یعنی ازآنجاکه آن مقام هیچ‌گونه ویژگی و امتیازی ندارد، نمی‌توان احکام خاص بر آن مترتب کرد و احکام خاص ناظر به جایی است که از مقام ذات خارج شده و به مرحلۀ تعینات خاص و ویژه وارد شده باشد. در این مرحله می‌توان احکام محدود و مقید و مخصوص را بر ذات متعین و مقید جاری کرد نه ذات مطلق؛ اما احکامی که خود دارای اطلاق می‌باشند و ذات را از اطلاق خود خارج نمی‌کند، بر ذات حمل‌شدنی هستند.

مطابق آيه 7 سورة «هود»، عرشي که به هويت حق‌تعالي منسوب است، روي آب قرار دارد. عارفان اين آيه را با رويکرد هستي‌شناسانه تفسير کرده‌اند. آنان «عرش هويت» را نمود مُلک حق‌تعالي دانسته و براي آن مصاديقي را ذکر مي‌کنند: اسم «حي» الهي، مشيت سريان‌يافته، نفَس رحماني و عالَم را مصاديق عرش هويت دانسته‌ و آن را به نام‌هاي «عرش حيات»، «عرش مشيت» و «عرش ذات» خوانده‌اند و نيز تأويل آب را «حيات»، «علم» و «مشيت الهي» دانسته‌اند. در اين مقاله که پژوهشي با روش تحليلي ـ توصيفي است، تعاريف يادشده و مسئله تکون يافتنِ عرش هويت از آب تحليل شده است. البته عرفا برآمدن عرش هويت از آب را با نگرش سلوکي نيز شرح و تفصيل داده‌اند؛ مثل اينکه مقام «بحرِ عرش» را در شمار مقامات اولياي الهي تعريف کرده‌اند.

پژوهش حاضر به تحلیل شناخت حقیقت انسان به روش تحلیلی توصیفی براساس نظریات یکی از عرفای قرن هشتم هجری یعنی شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری در کتاب معدن المعانی پرداخته است مسئله اصلی بر این سوال استوار است که از دیدگاه شرف الدین منیری بهترین راه شناخت حقیقت انسان از چه طریقی میسور است؟ در این نوشتار سعی شده ضمن تبیین مبانی متکلمین، حکما و عرفا و ردّ حلول مُلکی و قبول تناسخ ملکوتی، تصویر روشنی از دیدگاه وی که مبتنی بر ظهور حقیقت مثالی به عنوان بهترین طریق برای وصول بر این حقیقت و در نهایت فانی شدن در ذات احدیت است ارائه شود. اهمیت و ضرورت بحث در این نکته شایان توجه است که حل بسیاری از مسائل دشوار عالم آخرت از جمله معاد جسمانی و روحانی، خلود و ابدیت سرای دیگر، تناسخ ارواح و ابدان، شهود حضرت حق و فانی شدن در آن و...همگی متوقف بر تشریح دقیق حقیقت انسان است. بر اساس یافته‌های تحقیق تا انسان در دنیا قرار دارد از حقیقت وجودی خود غافل است. وقتی انسان بیدار شد و پروانه وار گردا گرد شمع حقیقت وجودی خود و نفس ناطقه است به پرواز درآمده و عارف شد با حقیقت مثالی نفسش که ملکات مثالی اند متحد شده و سفر اول سالک الی الله محقق می شود. در ادامه سالک با فنای در اسماء و صفات و ذات باری تعالی در حقیقت حقه الهی فانی می گردد.

نسبت انسان کامل، یا به تعبیر روایات «خلیفة‌الله»، با فرشتگان از جمله معارفی است که در حوزه علوم دینی و عرفانی بسیار مهم و اساسی است. عرفان، که عصاره‌اش نظام وحدت وجود است، هستی را دارای مراتبی می‌داند که هر کدام ویژگی‌های خاص و مستقلی دارند. مثلاً محل حضور فرشتگان که از ماده مجرد بوده‌اند اقرب به مقام وحدت است، حال آنکه انسان در عالم ماده مستقر است. از طرفی انسان کامل مظهر اسم اعظم خدا است و موجودات دیگر مظاهر دیگر اسمای کلّی و جزئی او هستند و چون اسم اعظم بر همه اسماء محیط است و در تمام آنها سریان و جریان دارد، بنابراین خلیفة‌الله نه‌تنها بر همه موجودات، از جمله ملائکه، احاطه دارد و در جمیع آنها ساری و جاری است، بلکه ملائکه خادمان او و به مثابه عضوی از اعضا یا شأنی از شئون او هستند.

قرآن کریم همواره سرچشمه و مهم‌ترین منبع حکمت برای عارفان مسلمان بوده است و بسیاری از موضوعات عرفانی می‌تواند از نظر قرآنی بررسی شود، همچون تمثل که حق تعالی در قرآن از آن یاد کرده و در چند سوره به تمثل تصریح کرده است. در این پژوهش سعى شده با روش تحلیلی ـ توصیفی تمثّلی که در عرفان مطرح است با مراجعه به قرآن کریم بررسی شود تا از رهگذر شناخت دقیق‌تر تمثل و اقسام آن، ابعاد معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی تمثل نیز روشن‌تر شود. حاصل آنکه پس از مطالعه، تحلیل و مراجعه به تفاسیر آیات مرتبط با مسئله، نتایجی که به دست آمده حاکی از این است که تمثل منحصر در تمثل فرشتگان نیست و اموری دیگری همچون رؤیا، تمثل شیطان، معراج رسول اکرم (ص) و ... نیز که در قرآن ذکر شده‌اند می‌توانند در قالب تمثل تفسیر شوند. افزون بر این دیدگاه قرآن دربارة چیستی و چگونگی تمثّل، نحوة ارتباط آن با عوالم هستی و جنبه‌های معرفتی انسان به زبان وحی نیز قابل بررسی است. چه اینکه عارفان همواره با تحلیل نمونه‌های تمثل در قرآن کریم در پی دستیابی به شناخت عمیق‌تری از این مسئله بوده‌اند.

«معنویت گرایی مدرن» پس از پایان جنگ جهانی به مدد انسان مدرن خسته از علم­گرائی ماتریالیستی آمد تا با تغییر «زیست معنوی» به او آرامش و امید در زندگی مادی اعطا کند و دست کوتاه شده و ناتوان او را به دامن عالم فوق طبیعیات گره زند. در این میان، جنبش «عصر جدید» از شاخه‌­های معنویت­‌گرائی، با ارائۀ سازوکار «وساطت روحی» و بهره­‌گیری از پیشینۀ تاریخی پیشامسیحی اروپا و آمریکای شمالی، مدعی داشتن طریقت باطنی و ارتباط با عالم ماوراء و تبیین آن گردید. مقاله عهده‌دار تبیین نسبت «شهود عرفانی و وساطت روحی ( (Channelingاست. در واقع پرسش اصلی این­ است که آیا وساطت روحی همان شهود عرفانی است؟ این انگاره که «وساطت روحی بدیل و جایگزین شهود عارفان در دنیای مدرن است» با مبانی عرفان اسلامی سازگار است؟ پس از تعریف، بیان پیشینه و انواع وساطت روحی به مقایسه و تحلیل انتقادی آن از منظر شهود عرفان اسلامی پرداخته­‌ا­یم. به دلیل تمایز در غایت­ شناسی، سنجه ­شناسی و جنبه­ های معرفت­ شناسانه و هستی­ شناسانه، انگارۀ این­ همانی وساطت روحی با شهود، صحیح ارزیابی نمی­‌شود.

از مسائلی که دربارۀ اسماء و صفات الاهی میان صاحب‌نظران مطرح می‌شود این است که آیا اسماء و صفات توقیفی هستند یا نه؛ یعنی آیا ما می‌توانیم هر اسم و صفتی را به خدا نسبت دهیم یا اینکه فقط مجازیم اسماء و صفاتی را نسبت دهیم که در نصوص دینی آمده است. در این مسئله چهار قول مطرح است: 1. توقیفی‌بودن اسماء و صفات که اکثر اشاعره، و در میان امامیه شیخ مفید و همچنین اباضیه و ماتریدیان به آن معتقدند؛ 2. توقیفی‌نبودن اسماء و صفات که اکثر امامیه و معتزله و اکثر قریب‌ به ‌اتفاق فلاسفه و عرفا این قول را پذیرفته‌اند؛ 3. توقیفی‌بودن اسماء و توقیفی‌نبودن صفات که از میان اشاعره برخی مانند غزالی و فخر رازی و از میان امامیه حلی و میرداماد به آن معتقدند. همچنین، از سخنان ماتریدی نیز این سخن را می‌توان برداشت کرد؛ 4. قائلان به توقف که جوینی از اشاعره قائل به توقف است. در اصطلاح فلاسفه و عرفا، مراد از «اسم» همان حقایق خارجی است که از آنها به «اسم تکوینی» تعبیر می‌شود و مراد از «توقیفیت» این است که هیچ حقیقتی از موطن و مرتبه خود تجاوز نمی‌کند. این تحقیق به روش توصیفی‌تحلیلی به نتایج فوق دست یافته است.

این نوشتار به ارزیابی دیدگاه ابن تیمیه در باب وجود شناسی عرفانی می‌پردازد؛ از زمان طرح نظریه وحدت وجود در آثار ابن عربی، چیزی نگذشته بود که ابن تیمیه عَلَم تکفیر قائلان آن را در جامعه اسلامی برافراشت، لذا ابن تیمیه از اولین مخالفان و منتقدان آموزه وحدت وجود به حساب می‌آید؛ در این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی تلاش گردید بستری علمی برای نقد اندیشه‌های وی در موضوعات عرفانی فراهم شود. ابتدا نظرات و انتقادات ابن تیمیه به صورت تفصیلی درباب وجودشناسی عرفانی بیان گردیده سپس این انتقادات مورد ارزیابی شده‌اند. ابن‌تیمیه وحدت وجود را همان اتحاد و حلول می‌داند و تمام اشکالات خود را بر همین رویه پیش می‌برد؛ در حالی‌که نظریه وجودشناسی عرفانی دارای مبانی، اصول و لوازم است. ابن تیمیه بدون توجه به زبان عرفان و مبانی آن با رویکرد ظاهرگرایانه به نقد وحدت وجود پرداخته است.

موضوع «بررسی تطبیقی تجلی در عرفان اسلامی و اهل‌حق» بر آن است تا به صورت توصیفی تحلیلی به دنبال اشتراکات و افتراقات عارفان مسلمان و اهل‌حق در مساله تجلی است. لذا می‌گوییم در نگاه عارفان مسلمان و بر مبنای وحدت وجود، عالم هستی، تجلی اسماء و صفات الهی است و هر موجودی به نوبه خود در مرتبه‌ای که قرار دارد، تجلی‌گاه اسمی از اسماء حق‌تعالی است. عرفای مسلمان تجلیات الهی را در پنج حضرت دسته‌بندی کرده و مهم‌ترین آنها را «کون جامع» یا «انسان کامل» نام نهاده‌اند. بنابر اعتقاد ایشان انسان کامل توانایی مظهریت تام برای حضرت حق داشته و استعداد آن را دارد که آینه تمام‌نمای اسم جامع «الله» باشد. در مقابل پیروان اهل‌حق که نام اصلی ایشان «یارسان» است، نیز برای عالم تجلیاتی قائل هستند و معتقدند تجلیاتی برای خداوند وجود دارد و عالم خلقت نیز طی مراحلی بوجود آمده است. همچنین ایشان انسان را مظهری کامل از تجلیات حضرت حق دانسته و از این رو برای او مقام و منزلتی خاص متصور هستند.