جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با وجود اینکه مفهوم تقوا، کلیدی‌ترین مفهوم تربیتی تربیت دینی است و کاوش‌هایی در زمینۀ مفهوم تقوا و چگونگی شکل‌گیری آن صورت گرفته است؛ اما همچنان این مفهوم پرکاربرد، به‌لحاظ چیستی، در بین عوام و خواص به‌صورت دقیق‌ شناخته‌شده نیست. همچنین در زمینه چگونگی تحقق تقوا در انسان، سؤالاتی وجود دارد که نیاز به بررسی مجدد دارد؛ منظور از تقوا چیست؟ و چه اقسام و مراتبی دارد؟ و چگونه در انسان تحقق پیدا می‌کند؟ روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و از بررسی متون دینی به‌دست می‌آید که تقوا به معنای خودنگهداری از خطرات است؛ ولی خودنگهداری یک موحد از خطرات، که معتقد است همه‌چیز تحت اراده خداوند متعال تحقق می‌یابد، در خودنگهداری از غضب الهی انحصار پیدا می‌کند. مفهوم تقوا در متون دینی، هم به‌عنوان فعل، و هم به‌عنوان ملکه درونی، استعمال شده است. فعل تقوا بسیار ارزشمند است؛ اما زمانی ارزش آن بیشتر می‌شود که به‌صورت ملکه درونی در بیاید. خودشناسی و جهان‌بینی درست و تفکر سازنده سبب می‌شوند انسان در وهلۀ اول در جهت خودنگهداری از مطلق خطرات و نهایتاً در جهت خودنگهداری از غضب الهی، از تمایلات نفسانی خود دست بردارد و لذت گناه را ترک، و سختی عبادت را به جان بخرد و تکرار این خودنگهداری‌‌ها سبب شکل‌گیری ملکه تقوا در انسان می‌گردد.

اگر انسان راهنمايان راه فلاح را نشناسد، نمي‌تواند در مسير فلاح قدم بردارد؛ پس لازم است هدايت‌گران حقيقي را شناخته و با پيروي از آنها به فلاح برسد. اما هدايت‌گران حقيقي چگونه شناخته مي‌شوند؟ شناخت هدايت‌گران حقيقي مسئله‌ای کليدي براي انسان است که با روش توصيفي ـ تحليلي در این مقاله مورد پژوهش قرار گرفته است. به‌دست آمد که خداوند در راستاي هدايت‌گري خود، با قراردادن معجزه در اختيار پيامبر يا معرفي هدايت‌گران بعدي توسط پيامبر، هدايت‌گران حقيقي را به مردم می‌شناساند و آنها را براي هدايت مردم منصوب می‌کند. خداوند در رأس سلسلۀ هدايت‌گران، قرار دارد و اوست که انسان‌هايي را براي هدايت‌گري بشر معرفي کرده است. پيامبران و سایر معصومين و قرآن کريم، وظيفۀ هدايت انسان‌ها را از طرف خداوند متعال بر عهده دارند. فقيه عادل حديث‌شناس نيز به نصب عام از طرف معصوم به هدايت‌گري منصوب شده است. پس هدايت‌گران، مستقيم يا غيرمستقيم، خاص يا عام، از طرف خداوند منصوب شده‌اند.

هدف: با توجه به برداشتهای متعدد از حدیث «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ»؛ هدف از انجام این پژوهش، بررسی منظور از معرفت نفس و وجه تلازم آن با معرفت رب بود. روش: فراترکیب یا متاسنتز(سنتز مطالعات کیفی) کمک می‌کند با احاطه به همۀ نظرات، به نظریۀ جدیدی دربارۀ منظور از معرفت نفس و وجه طریقیت آن بر معرفت رب رسید. ۱۲ رسالۀ دکتری و پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد و مقالات علمی به عنوان جامعۀ آماری انتخاب شد. یافته‌ها: بررسی‌ها نشان داد همۀ برداشتها از معنای معرفت نفس و وجه تلازم آن با معرفت رب به این مطلب برمی‌گردد که معرفت نفس، نقطۀ آغازین همۀ معارف دیگر است. نتیجه‌گیری: منظور از معرفت نفس، شناخت ویژگی‌ها، مبدء و معاد، ارزش وجودی و هدف آفرینش خود است و منظور از تلازم معرفت نفس با معرفت رب، این است که اگر انسان قبل از سیر در آیات آفاقی خداوند، به مبدء و معاد و ذات و صفات و افعال و هویت و استعدادها و ویژگی‌ها و ابعاد وجودی و هدف آفرینش و موقعیت خود در هستی نیک بنگرد و نیک بشناسد، همین سرمنشأ همۀ شناختهای دیگر از جمله شناخت خدا خواهد بود.

دو عنوان «خوف و رجا» از معروف‌ترين عناوين در معارف اسلامي هستند که در فارسي به «ترس و اميد» ترجمه شده است. خوف و رجا در رفتار انسان تأثير اساسي دارند و اغلب رفتارهاي انسان بر پايه خوف و رجا شکل مي‌گيرند. مسئلۀ پژوهش، چيستي خوف و رجا و آثار تربيتي آن دو است. تبيين و تفهيم حقيقت خوف و رجا و بيان آثار تربيتي آن، به مربيان تربيت ديني کمک مي‌کند در تربيت متربيان خود از سازوكار رفتاري خوف و رجا در انسان استفاده کنند. حقيقت خوف و رجا با روش توصیفی ـ تحلیلی در آثار آيت‌الله مصباح يزدي مورد بررسي قرار گرفت. از ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي همه رفتارهاي انسان براساس سه انگيزۀ اصلي: حب بقا و حب کمال و حب لذت شکل مي‌گيرند. انسان پيوسته دنبال بقا و کمال و لذت است و با موانع اين سه نيز همواره مبارزه مي‌کند. انسان دوست دارد منافع را به‌دست آورد و خود را از ضرر نگهدارد و براين‌‌اساس خوف و رجا در انسان شکل مي‌گيرند. خوف آثاري مثل تقواي الهي، ترک جاه‌طلبي، ايمنی در مقابل وسوسه‌های شيطان و هواي نفس دارد و رجا نيز آثاري مثل تلاش و اشتياق عمل صالح و توبه و بازگشت به‌سوي خدا دارد.

«غيبت» به‌عنوان يکي از مهم‌ترين گناهان زبان و داراي مفاسد فراوان فردي و اجتماعي، همچنان به لحاظ ماهيت براي اکثريت مردم ناشناخته است. گاهي هرگونه سخن دربارة ديگري را مصداق غيبت معرفي مي‌کنند و گاهي بيان عيب ديگري را به بهانه‌هاي مختلف، مصداق غيبت نمي‌دانند. وجود مستثنيات فراوان براي غيبت، بر ابهام آن افزوده است. سؤال اين است که ارکان غيبت کدام‌اند؟ منظور از «عيب» چيست؟ آيا قصد فاعل غيبت در تحقق غيبت، تأثير دارد؟ بدگويي پشت سر چه کسي يا کساني، مصداق غيبت است؟ و مواردي از اين قبيل، در اين پژوهش بررسي شده است. هدف از بررسي حقيقت غيبت در اين پژوهش، ارائة تعريف جامع براي غيبت و تبيين برخي ابهامات است. روش اين پژوهش، تحليلي ـ توصيفي و روش جمع‌آوري اطلاعات، کتابخانه‌اي و همراه با بررسي تعاريف مطرح‌شده در منابع فقه و اخلاق، در مورد مفهوم غيبت و ارکان و ماهيت و اجزاي آن است. براين‌اساس، غيبت عبارت است از: وارد کردن نقص معنوي و تحقير انسان محترم، پشت سر او، با سخن گفتن، نوشتن يا اشاره کردن، به قصد کم کردن از ارزش او نزد مخاطب، بدون غرض و مصلحت بزرگ‌تر از مفسده تحقير انسان محترم، اعم از اينکه داراي آن عيب باشد، يا نه و اينکه آن عيب در او پنهان باشد، يا آشکار.

نظام تربیت اسلامی، بر مبنای صراط مستقیم و راهنمای راه، هدایت الهی و آگاهی‌بخشی نسبت به مقصد و هدف نهایی و عوامل بازدارنده از هدف نهایی، طراحی شده است. در این راستا، بحث ولایت ولي خدا، به عنوان راهنمای راه و به عنوان اسوه و الگوی عملی و پیشرو راه، اهمیت بسیاری دارد. چه اینکه سعادت و کمال و لذت و عزت انسان در جوار قرب الهی است و بدون شناخت ولیّ خدا و پذیرش ولایت او نمی‌توان راه رسیدن به خدا را کشف کرد. در صورت عدم شناخت حقیقت ولایت و عدم علم به جایگاه آن در تربیت انسان، رکن مهمی از ارکان تربیت نادیده گرفته می‌شود. روش پژوهش، بررسی تحلیلی معارف عقلی و نقلی در جهت کشف حقیقت ولایت و جایگاه آن در تربیت انسان است. لزوم تمسک به ولایت معصوم برای رسیدن به هدف متعالی، بیانگر اهمیت و جایگاه ولایت است و البته در شرایط غیبت یا عدم دسترسی به معصوم، نوبت می‌رسد به شبیه‌ترین فرد به معصوم در علم و عمل. لذا ولایت خدا یعنی دنباله‌روی از معصوم و دنباله‌روی از کسی که دنباله‌‌‌رو معصوم است و معصوم هم که مقصدش قرب الهی است پس طی این مسیر مقصدش خداست.