جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نخستین آیه سوره هود بر اِحکام عام یا همان محکم بودن تمام آیات قرآن کریم دلالت می­کند درحالی­که آیه هفتم از سوره آل عمران بر اِحکام خاص یا همان محکم بودن برخی از آیات دلالت می­ کند. برخی مفسران برای حل این تناقض ظاهری، بر معناشناسی «اِحکام» تمرکز کرده ­اند و راه حل­ هایی مبتنی بر چند معنایی «اِحکام» ارائه کرده­ اند که از شواهد و دلایل کافی برخوردار نیست. این پژوهش با بهره ­گیری از تأثیر معناشناختی اصطلاحاتِ قرآنی­­ای که در آیات مختلف، همنشین مفهومِ «اِحکام» شده­اند، به معناشناسی این مفهوم پرداخته و پاسخی جدید برای حل این تناقض ارائه داده است. معناشناسی «اِحکام» نشان می­دهد که محکمات، آیاتی هستند که از تطبیق بر مصادیقِ باطل و نامناسب بازداشته شده­اند و اِحکامِ عام وصفی برای جمیعِ آیات از منظری تنزیلی است که با اشرافِ خدای حکیم بر نزول تدریجی آیات در موقعیت­های مقتضی و مناسب محقق گردیده است. با دورشدن از هنگامه تنزیل و از دست رفتنِ برخی قرائن، وجه افتراق آیاتِ متشابه که موضوعاتی مشابه و احکامی متنافی دارند، فراموش می­شود و خطرِ تأویل باطل یا همان تطبیقِ نادرستِ آنها بر مصادیقِ غیرتنزیلی و جدید بروز می­کند. آیه هفتم از سوره آل عمران از منظری تأویلی به مجموعه آیات قرآن می­نگرد و از این منظر تنها اِحکامِ آن دسته از آیات استمرار می­یابد که مشابهی نداشته و برای همیشه از تطبیقِ بر مصادیقِ باطل بازداشته شده­اند.

در روایاتِ صحیحِ از اهل بیت علیهم السلام فرقِ «نبیّ» با «رسول» اینگونه بیان شده که، «نبیّ» در خواب فرشته را می‌بیند و صدای او را می‌شنود اما «رسول» علاوه بر این مواهب، می‌تواند در بیداری هم فرشته را مشاهده کند. فرق بیان شده در روایات اهل بیت علیهم السلام این سوال را در ذهن وجود می‌آورد که، «چه ارتباطی بینِ معنای تحلیلی دو واژه «نبیّ» و «رسول» با دیدارِ فرشته وحی در «خواب» و بیداری وجود دارد؟» معنای تحلیلیِ واژه «نبیّ» نشان می‌دهد که این وصف در لغت از مصدر «نباوة» به معنای «رفعت» و «بلندی» است و بر معنای مُشرف از بلندی و خبردار از حوادث مهم پیش از وقوع آنها دلالت دارد و به همین دلیل در فرهنگ دینی وصفِ افرادی بلند مرتبه است که به مدد الهی در «رویا» و از طریق فرشته اموری غیبیِ و مربوط به آینده نیک و بد قوم خود را می‌بینند و پیش از وقوع آن امور، در قالب بشارت و انذار به قوم خود خبررسانی می‌کنند. همچنین معنای تحلیلیِ واژه «رسول» نشان می‌دهد که این واژه در لغت وصف فردی است که عزم و انگیزه او در اثر انبعاثی خیلی شدید بسیار تقویت شده و در نتیجه انجامِ ماموریتی خاص برای او آسان شده است. این وصف در فرهنگِ دینی وصفِ نبیّینی است که در اثر دیدارِ اعجازگونه هیات اصلی فرشته وحی در بیداری، عزمِ و انگیزه آنها بسیار تقویت شده و با وجود کمی یاران، می‌توانند سختی‌های تبلیغ دین را به خوبی تحمل کنند.

در معناشناسی «لِسَانَ صِدْقٍ» در قرآن کریم، با هدف حل برخی مشکلات پیرامون تفسیرِ این ترکیب قرآنی بافتارِ دو آیۀ مربوط به آن مورد بررسی قرار گرفته است. این ترکیب قرآنی در دعای حضرت ابراهیم علیه السلام با دو قیدِ تکمیلیِ «لِی» و «فِی الآخِرین» همراه شده است: مفسران با هدف سازش دادن بین این دو قید، واژۀ «لِسَانَ» را به معانی مجازیِ «ستایش»، «یادکرد» و حتی در موردی آن­را به معنای «شهرت» دانسته­اند، اما این معانی شاهد یا قرینه­ای از قرآن کریم ندارند. حرف «فِی» در قیدِ تکمیلیِ «فِی الآخِرین» به معنایِ «حَولَ (درباره)» است و معناشناسی ترکیبِ «لِسَانَ صِدْقٍ» نشان می­دهد که واژه «لِسَانَ» در آن می­تواند به معنایِ «کلام» یا «زبان» باشد؛ در احتمال نخست این ترکیب به کلامی که حاملِ وعده­ های پیامبرگونه و صادق دربارۀ پسینیان است، ارتباط پیدا می­کند و در احتمال دوم بر زبانی که بیان کنندۀ وعده­ های پیامبرگونه و صادق دربارۀ پسینیان است، دلالت دارد.

محمد شحرور در روشی مشابه با علامه طباطبایی بهرة‌‌ زیادی از قابلیت آیات در تفسیر خود برده است. این دو مفسر از نظریات علمی جدید غافل نبوده و در تفسیر آیات قرآن کریم متعرض این نظریات هم شده‌‌اند. نظریة «انتخاب طبیعی» داروین که امروزه با عنوان «نظریة ترکیبی فرگشت» مورد پذیرش زیست‌شناسان قرار گرفته، توجه این دو مفسر را به خود جلب کرده است. ایدة اصلی نظریة فرگشت یعنی خلقت تدریجی و اشتقاق موجودات زنده از نیاکانی مشترک، به یونان باستان برمی‌گردد و این ایده در کنار ایدة رقیبش یعنی «ثبات انواع» پیش از نزول آیات قرآن کریم در محافل علمی مطرح بوده است. این مقاله با روش تطبیقی نحوة مواجهة تفسیری علامه ‌طباطبایی و محمد‌شحرور را با نظریة فرگشت انسان مقایسه کرده است. براساس دیدگاه علامه، ظهور نزدیک به صراحت آیات قرآن نشان می‌‌دهد که نسل انسان‌‌های کنونی به یک زوج یعنی آدم و همسرش می‌‌رسد که خود از پدر و مادری متولد نشده‌‌اند، اما علامه این برداشت را قطعی ندانسته و از امکان تأویل آیات مربوطه خبر می‌‌دهد. طباطبایی صریح‌‌ترین مستند خود را تشبیه شدن حضرت عیسی علیه‌السلام به حضرت آدم علیه‌السلام در قرآن می‌‌داند، حال آنکه به طور قطع نمی‌‌توان وجه تشبیه این دو پیامبر به یکدیگر را نداشتن پدر دانست و شواهدی تاریخی وجود دارد که دلیل این تشبیه، بشر و مخلوق بودن ایشان است. شحرور معتقد است که نظریة فرگشت با قرآن تعارضی ندارد و می‌کوشد آیات را بر اصول این نظریه تطبیق کند که این تلاش در مواردی با تکلف همراه است. او دمیدن روح در شخص آدم علیه‌السلام از میان نوع آدمی را نقطه عطفی می‌‌داند که باعث برآمدن انسان امروزین از نوع آدمی شده است. نوع آدم یا همان آدمیان بر خلاف اسلاف خود یعنی بشر گوژپشت، مستوی‌القامه بوده‌‌، بر دو پا راه می‌‌رفته‌اند و زندگی اجتماعی داشته‌‌اند.

معناشناسی واژه «مثانی» در قرآن کریم با تاکید بر زبان شناسی اجتماعی نشان می‌دهد که این واژه مرتبط با فواصلِ آیات قرآنی و به معنای آیاتی با محتوای اصلی حمد و ثنای الهی است که با فواصل متماثل و متقارب به یکدیگر عطف شده‌اند. این نتیجه بر اساس ریشه شناسی مشتقات مختلف ماده «ث ن ی» و با استفاده از الگوهای مطرح در زبان شناسی اجتماعی و بررسی کاربرد واژه «مثانی» در بافت زبانی و بافت موقعیتی آیه 23 سوره زمر و آیه 87 سوره حجر به دست آمده است. فهم کاربردهای قرآنی واژه مثانی در گفتمانِ رقابت قرآن کریم با اهل کتاب نشان می‌دهد که «مثانی» در ارتباط با مزامیر داودی بر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده‌ و با مناجات و حمد الهی مرتبط هستند. همنشینی واژه «مثانی» با تعابیری همچون «أَحْسَنَ الحْدِیثِ» و ارتباط این واژه با لرزش بدن و «ذکر» در آیه 23 سوره زمر، نشان می‌دهد که واژه «مثانی» با هیأت صوتی قرآن کریم و محتوای حمد الهی نیز ارتباط دارد. تشابه ایقاعات صوتیِ فواصل و عطف آنها به یکدیگر در هفت آیه پی در پی سوره حمد و محتوای اصلی این سوره یعنی حمد و ثنای الهی، باعث شده که در روایات نبوی و اهل بیت (علیهم السلام) وصف قرآنی «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی» بر سوره حمد تطبیق شود، در حالی که در کنار آن، «الْقُرْآنَ الْعَظیم» نیز وصفِ دیگر سوره حمد است که نشان از اهمیت زیاد قرائت این سوره دارد.

در یک تصور رایج، عصر سیطره اخباریان، دوره رکود علومی مثل اصول فقه، درایه الحدیث، رجال، فلسفه و ... تلقی می‌شود. این تصور به‌رغم صحت آن، هرگز به معنای رکود مطلق و بی‌توجهی تام به این علوم نیست و این علوم در این اعصار همچنان در میان عالمان تشیع طرفداران خود را داشتند که موجب تداوم حیات علمی باریک آنان می‌شد. یکی از این علوم درایه الحدیث است که در سده‌های یازدهم و دوازدهم و با سیطره اخباریان بر محافل فقهی امامیه، رو به افول گذاشت؛ امّا این هرگز به معنای نادیده گرفتن این علم و رکود مطلق درایه الحدیث و اصطلاحات چهارگانه حدیثی در این عصر نیست. نگارنده در این اثر به تبیین این مهم پرداخته و نشان داده که در عصر سیطره اخباری‌گری، از یک‌سو اخباریان معتدل (مثل مجلسی اول، علامه مجلسی، محدث بحرانی و ...)، با دلایلی از قبیل انس اذهان مردم با تنویع رباعی حدیث و نیز کارآمدی این اصطلاحات چهارگانه هنگام حل تعارض اخبار، از آن بهره ‌برده و نسبت به آن اهتمام داشتند؛ و از سوی دیگر نیز پیروان مکتب اجتهاد (شیخ بهایی، میرداماد، حسین بن رفیع الدین، محقق خوانساری و فرزندش، محقق شیروانی، فاضل هندی و ...)، به‌رغم اینکه در ضعف به سر می‌بردند، ولی همچنان رویکرد پیشینیان خود را ادامه می‌دادند، امّا هرگز رویکرد افراطی حلقه فکری محقق اردبیلی را ادامه نداده، و حتی برخی از آنان (نوه شهیدثانی، فاضل تونی، محقق سبزواری و ...) تاثیراتی را از اخباری‌گری نیز پذیرفته و در پذیرش روایات توسعه بیشتری را قائل شده بودند.

موضوع اسلام منهای معنویت، مربوط به سبک رفتاری دیندارانی است که با تمام توان تمام مناسک دینی را اجرا می‌کنند اما در ارتباط با خدا و معنویات بی‌اعتنا هستند. به عبارتی عبادات آنها صرفاً انجام برخی حرکات و سکنات و برخی اذکار است بدون اینکه ارتباط قلبی با خدا برقرار شود. معنویت دینی برآیندو حاصل شکلی از زیستن است که بر پایه ی رابطه ی قلبی و پیوند حبّی با خدا شکل گرفته و حالات و اعمال و زندگی فردمعنوی را بر پایه ی تعالیم وحیانی تبلور می بخشد. خداوند متعال در سوره حجرات آیه19خطاب به اعرابی که ادعا داشتند که ایمان آورده اند و به بهانه ی آن بر خدا و رسولش منت می گذاشتند،می فرماید:شما ایمان نیاوردید بلکه شما تنها اسلام آوردید. بنابراین، تفاوت اسلام و ایمان در این است که در اسلام،شکل ظاهری دارد و هرکس شهادتین را بر زبان جاری کنددر مسلک مسلمانان وارد می شود.ولی ایمان یک امر واقعی و باطنی و قلبی است و جایگاه آن دل است نه زبان و ظاهر. ایمانی که بر پایه ی عقل و منطق استوار و از استحکام و اتقان بر خوردار و در قلب و دل جای گرفته باشد،ایمان آگاهانه است.اساس این نوع ایمان،محاسبه و بررسی و تجزیه و تحلیل عمیق است و دارای ارزش بوده و مورد تاکید بزرگان دین می باشد.و این که در عالی ترین منابع اسلامی (قرآن و احادیث) همواره ما را به فکر، تدبّر، نظر و مشاهده عینی همراه با بررسی و تجزیه و تحلیل منطقی در خلقت دعوت کرده اند برای دست یابی به چنین ایمان آگاهانه و ارزشمندی است که متّکی به آگاهی و اطمینان باشد وگرنه فاقد ارزش و اعتبار است. ایمان ناآگاهانه ایمانی است که پایه و اساس درستی ندارد و فاقد استحکام و منطق است که تعالیم دینی ما از چنین ایمانی نکوهش می کنند.مانند ایمانی که در نتیجه ی تقلید و تبعیّت و بدون هیچ دلیل و برهان منطقی حاصل می شودکه ایمان بت پرستان ناشی از همین تقلید کور کورانه از پدران و نیاکان آنها می باشد.و همچنین از این ایمان ناآگاهانه ایمان سطحی است که فقط با زبان و گفتار است و ایمان در قلب آنان نفوذ نکرده است. بنابراین ایمان تنها با اقرار زبانی وانجام برخی از عبادات که ممکن است ناشی از یکسری عادات یا تقلید کورکورانه از گذشتگان باشد، صحیح نیست بلکه ادمی باید خدا را با قلب بشناسد و به او باور داشته باشد تا آن ایمان واقعی همراه با معنویت را داشته باشد. طولانی بودن رکوع و سجود و سایر عبادات ملاک معنویت و مومن بودن افراد نیست، زیرا هر نمازی ارزش ندارد و هر نماز گذاری بهشتی نیست. عده بسیاری هستند که نماز می خوانند اما نمازشان همراه با ریا، خود نمایی و سهو و غفلت از خداست که این گونه عباداتی که روح معنویت در آنها وجود ندارد ارزشی ندارد بلکه ارزش نماز و سایر عبادات به ذکر قلبی، نیت و خالص شدن برای خدا است. قرآن کریم که در باره ی هیچ مسئله ای به اندازه ی توحید سخن نگفته است، در معرفی مومنان واقعی یکی از نشانه های آنان را توحید خالص معرفی کرده است که نور توحید سراسر قلب آنها و زندگی فرعی و اجتماعیشان را روشن ساخته و تیرگی و ظلمت شرک از آسمان فکر و روح آنان به کلّی رخت بر بسته است. لذا انسان باید ابتدا عقاید خود از جمله توحید را محکم کند و بعد از آن به انجام مناسک و عبادات بپردازد، تا عباداتش آن معنویت و روح را داشته باشد و ثمره‌ی آن رضوان الهی باشد. در غیر این صورت تکلفی بیش برای انسان نیست. ایمان و معنویت آثار و فواید بسیاری در زندگی فردی و اجتماعی اشخاص دارد و برعکس آن زندگی بدون معنویت پیامدهای بسیاری هم از نظر روانی و هم اخلاقی و اجتماعی بر افراد دارد. در نتیجه از آنجایی که در جامعه و حتی جامعه دینداران مشکلات روانی، اخلاقی و اجتماعی بسیار دیده می شود، لازم است که به بررسی خوانش و پیامدهای اسلام منهای معنویت از منظر آیات و روایات پرداخته شود و نوع مواجهه دین با این مسئله مورد ارزیابی قرار گیرد تا بتوان با تبیین نوع رویکرد دین و حتی راهکارهای ارائه شده در دین گامی در راستای اصلاح این آسیب برداشت.

از منظر تجربه دينی، ذات خدا به وصف اخلاقی رحمت متصف می شود و نظريه معلولی معنا که در حوزه معناشناسی فلسفی مطرح است اين امکان را به وجود می آورد که وصف اخلاقی رحمت، به همان معنای انسان انگارانه آن، يعنی دلسوزی و مهربانی، درباره ذات خدا به کار رود. با توجه به مفاد نظريه معلولی معنا، می توان ادعا کرد که مهربان و دلسوز بودن خداوند منافی با تنزه و بساطت ذات او نيست. معناشناسی کفر در قرآن کريم نشان می دهد که کفار همان ظالمان پايمال کننده اخلاق هستند که تا حد ممکن و تا زمانی که مايل اند بر مظلومان ظلم روا می دارند. رحمت خدا يا همان دلسوزی او برای مظلومان اقتضا می کند که داد آن ها را از کفار بازستانده و آن ها را تا زمانی که مايل است در جهنم عذاب کند. اين شيوه از عذاب، دقيقا بسان روش کفار در ظلم به مظلومان است. وسعت فراگير رحمت خداوند به دار دنيا اختصاص دارد اما در دنيای ديگر، رحمت خداوند به مومنان محدود است و مانع عذاب جاودانه کفار در جهنم نيست.

بررسی نظریه قرآن‌کریم درباره نسبت دین و اخلاق، به استنباطِ پاسخ قرآن‌کریم به مساله‌ رابطه دین و اخلاق می‌پردازد و روشِ این بررسی تحلیلی است. هدف از این بررسی بهره‌گیری از نتایجِ آن در مطالعاتِ فقهی و تنظیمِ برنامه‌هایِ تربیتی است. مطالعه شواهدِ قرآنی نشان می‌دهد که دین از منظرِ معناشناختی، رابطه‌ای نزدیک با اخلاق دارد و واژه «الله» به عنوانِ واژه مرکزی در حوزه دین، با مفاهیمِ اخلاقی گره خورده است. همچنین مطالعه شواهدِ قرآنی نشان می‌دهد که دین از منظرِ معرفت‌ شناختی وابسته به اخلاق است و بسیاری از شرایع ریشه در اخلاق دارند اما از منظر غایت شناختی، دین تکمیل کننده اخلاق است. غایتِ نهایی دین تامینِ آرامشِ قلبی انسان است که بدونِ اخلاق ممکن نیست.آیاتِ قرآن‌کریم از وابستگی مفهومی اخلاق به دین دفاع نمی‌کنند و می‌توان مفهومِ اخلاق را با مفهومِ اعتدالِ نفسانی تعریف کرد اما آیاتِ قرآن کریم از وابستگی روان‌شناختی اخلاق به دین دفاع می‌کنند و بدونِ انگیزه‌های دینی نمی‌توان به تمامِ احکامِ اخلاقی عمل کرد.می‌توان از مطالبِ به ظاهر ضداخلاقی در قرآن‌کریم، تحلیل‌هایی ارایه کرد که سازگاری آنها با اخلاق روشن گردد. این تحلیل‌ها به طور عمده مبتنی بر تعریفِ صحیح از مفهومِ عدالت و مصلحت است.