جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه‌طباطبایی از جمله مفسران موافق با وجود مجاز در قرآن بوده و در کتاب المیزان فی تفسیر القرآن از مجاز بودن بسیاری از آیات در تفسیر بهره برده‌اند. دیدگاه‌های ایشان، در موارد نادری که قائل به مجاز بوده‌اند، به دلیل «عدم سازگاری با قواعد بلاغی» یا «عدم اشاره به مجازیت در برخی از کلمات و آیات» با وجود برخورداری از شرایط لازم برای مجازیّت، قابل تأمل و نقد است؛ پرداختن به این بحث با عنایت به جایگاه علمی رفیع علامه‌طباطبایی در حوزه‌های مختلف معارف دینی، به ویژه در عرصه‌ی تفسیر و استفاده مجامع تفسیری از کتاب تفسیری ایشان، اهمیتی والا دارد؛ از این‌رو، هدف نوشته‌ی پیشرو پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است: نقد تحلیلی دیدگاه‌های علامه‌طباطبایی در مورد مجاز‌های قرآن چیست؟ این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم افرازی و با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفت و نتایج زیر به دست آمد: با توجه به قواعد بلاغی، برخی از آیاتی که علامه 6 به دلایلی خاص (که در متن مقاله بدان‌ها اشاره خواهد شد)، از آن‌‌ها در قالب‌های «استعاره‌ی مصرحه»، «استعاره‌ی مکنیه» و «تمثیل» یاد نموده قابل نقد است، همین‌طور عدم اشاره ایشان به برخی از موارد «مجاز‌های مرسل» و «مجاز‌های عقلی»، محل تأمل می‌باشد.

یکی از آموزه‌های قرآن کریم توجه به برتری امت اسلام بر سایر امت‌ها است؛ این آموزه قرآنی از طرق مختلف قابل اثبات است، از جمله آنها، بررسی «ویژگی‌های عامّ امت‌ها» و «ویژگی‌های خاص امت اسلامی» است. این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع لغوی، تفسیری، علوم قرآنی و روایی صورت گرفت؛ به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش است که: ویژگی‌های عامّ و خاص «امت‌ها» و «امت اسلامی» از منظر آیات قرآن چیست؟ داده‌های پژوهش این است: ویژگی‌های مشترک (عامّ) بین همه امت‌ها عبارتند از: داشتن رسول، برخوردار بودن از شرایع مختلف، هدایتگر یا مجادله‌گر بودن، صاحب اجل بودن، محشور شدن در سرای قیامت و شاهد داشتن؛ ویژگی‌های خاص امت اسلامی نیز عبارتند از: بهترین امت، امت وسط، شاهد بر مردم بودن و برخورداری از صفات نیک امت‌های قبل.

مضمون برخی آیات حاکی از وجود «ازواج» در بهشت به عنوان یکی از نعمت‌های بهشتی است، با توجه به استعمال واژة «ازواج» برای «همسران عرفی دنیوی»، برخی مراد از این واژه و واژه‌های هم‌مضمون آن را وجود «همسران برای بهشتیان» دانسته‌اند و این امر موجب شده که برای آن لوازم و تبعات دنیوی قائل شوند، از این رو پژوهش پیش رو به دنبال پاسخگویی به این سؤال اصلی است: «تحلیل معناشناسی ازواج بهشتیان در قرآن چیست؟» رویکرد پژوهش «تفسیری»، پردازش مطالب «توصیفی ـ تحلیلی» و منابع آن کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری است. یافته‌های پژوهش به این مطالب اشاره دارند: مراد از «تزویج در بهشت»، «تزویج عرفی دنیوی» که دارای لوازم و تبعات مادی باشد، نیست؛ بلکه مراد «هم‌نشینی بهشتیان با هم‌رتبه‌های خود» است و مقصود از آیاتی که به طور مستقم یا غیرمستقیم بیانگر یکی از لوازم و تبعات دنیوی برای «ازواج بهشتی» هستند، دلالت ظاهری آیات است و برخی مفسران برای نزدیک کردن مطلب به فهم مخاطبان، به تفسیر معنای ظاهری آیات اکتفا کرده‌اند.

بسیاری از معارف ­دینی و دستورات ­زندگی در دین ­اسلام، از قرآن­ کریم به عنوان ثقل ­اکبر به دست می­آید از این رو شناخت آموزه­های ­قرآن از صدر اسلام تاکنون با عنوان «تفسیر قرآن» کانون توجه مسلمانان به­ویژه اندیشمندان­ علوم ­قرآنی بوده و هست؛ اولین گام برای رسیدن به این هدف شناخت موضوع­له و معانی­ حقیقی الفاظ و عبارات ­قرآنی است، با توجه به جایگاه­ علمی علّامه ­طباطبائی در جامعه ­تفسیری پی بردن به دیدگاه­های ایشان در این رابطه اهمیت دارد از این رو این مقاله به دنبال دیدگاه­های ایشان پیرامون «موضوع­له حقیقی الفاظ ­قرآن» بود؛ روش پژوهش، توصیفی ­تحلیلی و داده­های پژوهش علاوه بر کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در اکثر مواقع کتب ­تفسیری، لغوی، اصولی و بلاغی بود؛ یافته­های پژوهش این شد که علّامه ­طباطبائی قائل به دیدگاه «روح معنا» با تقریر «حقیقی ­بودن معقول و محسوس» هستند و مؤیدات دیدگاه ایشان تغییر و تحول مصادیق در طول زمان، تشکیک در مصادیق و مصادیق ­ظاهری و باطنی است.

پی­بردن به آموزه­های ­قرآن به‌عنوان «ثقل ­اکبر»، از صدر ­اسلام تا عصر حاضر، کانون توجه مسلمانان به‌ویژه اندیشمندان­ حوزه «تفسیر» و «علوم ­قرآنی» بوده است. اولین ­گام در این راستا، «شناخت معنای الفاظ­ قرآن» است که گاهی مقصود از آن، معنای حقیقی (موضوع له) است و گاهی معنای­ تطوریافته آنها. بیشتر لغویان، به بیان معنای­ حقیقی (و موضوع ­له) ­الفاظ پرداخته­اند و به ندرت به‌معنای ­تطور‌یافته آنها عنایت داشته­اند. با توجه به جایگاه علامه­ طباطبایی در مجامع تفسیری، بررسی دیدگاه­های ایشان در کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در این حوزه مهم معنایی اهمیت دارد. برای رسیدن به این هدف، مقاله حاضر به روش توصیفی ­تحلیلی به نگارش درآمد. براساس یافته­های ­پژوهش، علامه­ دو نوع تطور صوتی و دلالی در الفاظ قرآن را پذیرفته و در چند مورد، به تطوّر صوتی، بدون ­تغییر در معنا و تغییردهنده معنا اشاره ­کرده­اند. ایشان تطور دلالی را گاه توسعه­‌دهنده معنا و گاه تضییق­‌کننده آن دانسته و در تطور دلالی توسعه­‌دهنده معنا، به برخی از الفاظ مثبت و منفی دال بر جهت و ... و در تطور دلالی تضییق‌کننده معنا نیز به روابط­ خویشاوندی و حقایق شرعیه اشاره می­کنند.