جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علیت چونان قاعدۀ کلی در اثباتِ باری در برهان حدوث، نقش مرکزی در دستگاهِ کلامِ ماتریدی دارد. ابومنصور ماتریدی معتقد است در برهان حدوث مقدمۀ صغروی که «عالمِ اعیان حادث است» از سه راه حس و عقل و نقل درک می­شود و مقدمۀ کبروی که «هر حادث نیازمند محدث است» مفاد قاعدۀ علیت و نزد عقل بدیهی است. پس از این برهان اثبات موضوعِ علم کلام - یعنی ذاتِ باری- مطرح می­شود. در این مقاله با بررسی شیوۀ اقامۀ برهانِ حدوث نزد ماتریدی، مفهوم و مفاد و فروعات قاعدۀ علیت را معین می­ کنیم و به‌بررسیِ این پرسش می­پردازیم که "حدوث" به­ مثابۀ ملاکِ نیازمندی معلول به علت در اینجا دقیقاً به چه معنی است؟ نشان می­دهیم این مفهوم برخلاف سایر متکلمان، نزد ماتریدی نه صرفاً به معنی حدوثِ زمانی بلکه اولاً و بالذات به معنای "فقر و تناهیِ وجودی" است و این اندیشه در کلام ماتریدی می­تواند به مثابۀ نوعی بستر تاریخی و الهیاتی برای ظهور "نظریۀ حدوث ذاتی" نزد فیلسوفانی مانند ابن سینا لحاظ شود.

علوم ریاضی، طبیعی و الهی، علومی متمایز، اما هم‌زمان واجد نوعی وحدت­اند؛ این نه وحدتِ جنسی، بلکه به تبعِ وحدتِ خاصِ معنایِ وجود، ساختاری ویژه است که وحدتِ بالنسبه یا وحدتِ به تقدّم و تأخّر نامیده می­شود. این ساختار از طرفی عاملِ تمییزِ صناعاتِ علمی و ممانعت از خلطِ آن­هاست و از طرفی، ضامنِ تمامیّت و یکپارچگیِ فلسفه است. بر اساس این فهم از وحدت، «فلسفه» نخست بر الهیّات اطلاق می­شود، سپس بر طبیعیّات و سپس، در نسبت با الهیّات به تقدّم و تأخّر، بر سایر علوم اطلاق می­شود­؛ هر دانش نیز واجدِ بخش­هایی است که با همین قاعده ترتیب یافته‌اند و شبکۀ نظام علوم را قوام می­دهند. در این مقاله به شیوۀ دستیابیِ ارسطو به این وحدتِ ویژه خواهیم پرداخت. ارسطو در کتبِ مقدّماتیِ متافیزیک، نخستدر آلفای بزرگ، حکمت را به شناختِ علل و مبادیِ نخستین تعریف می­کند، در آپوریای اولِ کتاب بتا مبتنی بر این تعریف، سرگشتگی میانِ وحدت و کثرتِ حکمت را نشان می­دهد؛ در گام بعد، در کتابگاما، برای رفع این سرگشتگی، نظریۀ خاصِ خود، یعنی ساختار واحد در کثیرِ حکمت را با توسل به این وحدتِ ویژه تثبیت می­کند؛ بنابراین، آنچه «متافیزیک اعم» نامیده می­شود، در حقیقت نه دانشی واحد و جدا از سایرِ علوم، بلکه به مثابۀ دانشی مرتبۀ دوم و مقوّمِ نظامِ علوم، تنها در ضمنِ کثرتِ علوم تحقق خواهد داشت.