جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان شاهان گورکانی هند، دوره طولانی بیست ­وسه ­ساله سلطنت جهانگیرشاه (حک 1014-1037ﻫ) خاصه به ­سبب گرایش این سلطان به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی زبان ­زد است و خود او نیز خاطرات روزانه ­اش را به فارسی نگاشت و نامش را جهانگیرنامه گذاشت. نویسندگان مقاله پیش رو بر اساس این کتاب جهانگیرشاه و گزارش­ نامه یکی از درباریانش، عبدالستار لاهوری، یعنی کتاب مجالس جهانگیری، با اتکا بر روش توصیفی- تحلیلی و با مطالعه تطبیقی کوشیده­اند چندوچون برگزاری جشن­ها و رفتارهای جشنی را که در این دو اثر به­گستردگی بازتاب یافته، بررسی کنند و به این پرسش ­ها پاسخ دهند که عناصر اصلی هرکدام از جشن­ های هندوان،ایرانیان و مسلمانان چه بوده­است و این جشن­ها دست خوش چه دگرگونی­ هایی شده­ اند؟ برپایه یافته ­های این پژوهش، آتش ­افروزی و چراغانی که از عناصر جشن­ های ایرانی و هندی بوده، بر اغلب رفتارهای جشنی مسلمانان تأثیرات آشکار نهاد، چنان­ که گاه برخی اعیاد اسلامی، مانند شب برات یک ­سره از محتوای اسلامی و دینی خالی شده و به نوعی جشنواره غیردینی تغییر ماهیت داده ­اند، چندان که مراسم یادبود اولیا و بزرگان مسلمان نیز با حضور خنیاگران و نوازندگان به ­صورت مراسمی جشن­ گونه درآمد.

جهان اسلام، پس از حملات ویرانگر مغول‌ها و تشکیل حکومت ایلخانان ایران (اواسط سدة هفتم تا اواسط سدة هشتم) با شرایط تازه و متفاوتی رو‌به‌رو شد تا آنجا که گسترش علوم مختلف نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفت. در چنین اوضاعی، محمدبن زکریای قزوینی، با تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد و نیز عجایب‌البلدان، نخستین گام را در مسیر تألیف آثار جغرافیایی برداشت. از این‌رو، پژوهش حاضر کوشیده است تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا قزوینی در تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد، بر نگرش و شیوۀ پیشینیان اتّکا کرد یا طرحی نو درانداخت و از چه منظری به دانش جغرافیا می‌نگریست و آن را مشتمل بر چه عناصری می‌دانست؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که قزوینی ازلحاظ اشتمال، هم به جهان اسلام و هم به بیرون از آن توجه داشته و از آن روی که در نوشتن مطالب به‌گونه‌ای متأثر از نظام اقیلم یونانی بوده، به مکتب عراقی گرایشِ بسیار داشته است. همچنین او کوشید میان جغرافیا و تاریخ توازنی هم به‌وجود آورد؛ از همین‌روست که بعد از جغرافیای طبیعی، بیشترین توجه‌اش به جغرافیای انسانی و اقتصادی بوده است. چنین رویکردی از عنوان کتاب او هم پیداست که «بلاد» و «عباد» را در آن جای داده است. همچنین نگاه ویژه نویسنده به عجایب‌نگاری و تراجم احوال بزرگان، نشان‌دهنده گرایش او به تاریخ‌نگاری و داستان‌پردازی بوده است.

بنی‌هود یکی از سلسله­های مهم ملوک الطوایف اندلس (حک:422ـ898ق./ 031 ـ1493م.) بود که از 431 تا 503ق در شمال شرقی اندلس؛ یعنی ثغر اعلی به مرکزیت سَرقسطه حکومت می­کردند. آنها در طول هفتاد سال حکومت­ برای حفظ قدرت­ منطقه­ای خود به ایجاد روابط سیاسی و نظامی با همسایه مسیحی­ خویش، حکومت قشتاله پرداختند. این پژوهش بر اساس منابع تاریخی و با رویکردی تحلیلی – توصیفی، مناسبات سیاسی و نظامی حکومت­های بنی‌هود و قشتاله و عوامل ایجاد دوستی و یا دشمنی میان آنها را بررسی می‌کند و نتیجه می‌گیرد که هدف برقراری روابط سیاسی و نظامی هودیان با قشتاله، دست­یابی متحدی مورد اعتماد در منطقه بود تا از این راه به سلطه سیاسی خود در شرق اندلس ادامه دهند، اما پادشاهی قشتاله از این مناسبات، اهداف دیگری چون منافع اقتصادی، گسترش قلمرو حکومت خود و نفوذ به سرزمین­های اسلامی را جست‌وجو می‌کرد.

سرتاسر دوره اسلامی، ناحیه طبرستان یا مازندران، واقع در شمال ایران، به­سبب بهره‌مندی از مزیت­های اقلیمی و طبیعی منحصر به­فرد، از جمله برخورداری­اش از خاک حاصلخیز، وجود جنگل­های انبوه و نیز مجاورتش با دریا، زمینه مستعدی برای کشاورزی و تولید محصولات زمینی و درختی و نیز مشاغلی چون ماهی­گیری داشته‌ است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده­اند با استناد به منابع کهن و توصیف و تحلیل آنها به بررسی وضع اقتصاد طبرستان در قرون نخستین اسلامی بپردازند. پرسش‌های اصلی این پژوهش اینهاست: چگونه مزیت­های مورد اشاره تأثیراتی برحوزه اقتصاد طبرستان داشته­اند؟ و هم آن مزیت­ها موجب پدید آمدن چه پیشه­ها و صنایعی شده‌اند؟ نتیجه پژوهش، آن­گونه­که در این مقاله بازتاب پیدا کرده، این است که به‌خوبی می‌دانیم در سرتاسر دورۀ مذکور، صنایعی چون فرش­بافی، گلیم­بافی، حصیربافی، انواع منسوجات و تولیدات چوبی در طبرستان رونق داشته­است. به‌علاوه، پیشه­ها و مشاغل زیادی در پیوند با محصولات کشاورزی و مواد کانی و جانوران هوازی و دریازی رایج بوده­­ است.

ابن ‌صفار (حدود 370- 426ﻫ) منجم و ریاضی­دان مسلمان اندلسی (اسپانیایی) آثار چندی در علم نجوم تألیف کرده ­است. مشهورترین اثر او کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته واجزائه است که در این پژوهش معرفی، بررسی و برخی نوآوری‌های آن عرضه خواهد شد. هم‌چنین ساعتی آفتابی به نام «بلاطة» از این منجم برجای مانده که قدیم‌ترین ساعت آفتابی در اندلس است. توجه این نجوم­دان اندلسی به زیج خوارزمی(د 235ﻫ) که خود متأثر از زیج سندهند بودهو نیز جغرافیای بطلمیوس نشان از اتکا و اعتنای او به علوم ایرانی، هندی و یونانی دارد. توجه به این نکات البته به معنای نادیدن تأثیرپذیری او از استادش، ابوالقاسم مسلمة‌‌ بن ‌احمدمجریطی (د 398ﻫ) نیست. افزون بر این‌ها، تعیین قبله قرطبه با مقدار 30 درجه جنوب شرقی و یافتن مسافت و جهت تا مکه در این اثر حاکی از اهتمام او به موضوع قبله­یابی است. نویسندگان نوشتار پیش رو با تمرکز بر کتاب العمل بالاسطرلاب و نیز ساعت آفتابی «بلاطة» به بحث درباره نقش ابن‌صفار در نجوم پرداخته و به مبحث قبله‌یابی و تعیین وقت نیم­روز در اندلس هم اشاراتی کرده‌اند.

بررسی و ارزیابی منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی و تعیین میزان اصالت یا تقلیدی­بودن آنها، راه­گشای محققان این حوزه در چندوچون استفاده از آثار مذکور است. این گونه از بررسی­ها درباره آثار متأخرتر، که مفروضا مبتنی بر آثار پیشینیان­اند، ضرورت بیشتری می­یابند. یکی از این دست منابع، «خاتمه» روضة الصفا است که بر سر مؤلف یا مؤلفانش اختلاف نظرهایی وجود دارد. نویسندگان این مقاله، با استقصای کامل در محتوای «خاتمه» و نیز با درپیش گرفتن روش مطالعه تطبیقی، دریافته­اند که «خاتمه» روضة الصفا در واقع تألیف مشترک میرخواند، مؤلف روضة الصفا و نوه­اش خواندمیر است که یادداشت­های نیای خود را صورت­بندی نهایی کرده و خود نیز مطالبی بر آنها افزوده­ است. هم‌چنین در این پژوهش معلوم شد که قریب به ­تمام داده­های «خاتمه» (حدود نوددرصد)، برگرفته از نویسندگان، به­ویژه جغرافیانویسان ادوار پیشین است و فقط حدود ده­درصد از مطالب آن از آنِ مؤلفانش، میرخواند و خواندمیر، و درنتیجه اصیل و درخور اعتنا و دارای اهمیت ویژه است.

یکی از منابع مشهور فارسی زبان که در حوزه زندگی و زمانه امامان شیعه، حاوی اطلاعات گسترده و منسجم است کتاب ناسخ التواریخ، از تألیفات دوره قاجار است. این کتاب که در واقع جزو تواریخ عمومی به‌شمار می­آید با نگاهی شیعیانه و برخلاف آثار مشابه، که محورشان دوره خلافت و زندگی­نامه خلیفگان اموی و عباسی است، بر مدار زندگانی امامان شیعه تنظیم شده­است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده­اند تا با بررسی اجمالی کتاب ناسخ التواریخ، به ارزیابی منابع نگارش تاریخ زندگی امام هفتم شیعیان، حضرت موسی بن جعفر بپردازند تا از این طریق گرایش‌های کلی کتاب ناسخ التواریخ و شیوه‌های گزینش اخبار در حوزه زندگی ائمه به­ویژه امام هفتم روشن شود و بدین ترتیب شاید بتوان نگاه کلی حاکم بر جامعه شیعی در دوره قاجاریه به ائمه اثناعشر را بازشناخت.

در اوایل قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی)، مناسبات سیاسی ـ نظامی گسترده‌ای بین ملوک الطوایف اندلس و حکومت‌های اسپانیایی شکل گرفت. در این میان، دولت بنی هود (حک. 431ـ503ق/1046ـ1118م)، به سبب نزدیکی تختگاه آنان به حوزه فرمانروایی مسیحیان اسپانیا و جنگ‌های درون‌خاندانی، ناگزیر روابط نزدیکی با دولت‌های مسیحی ایجاد کرد و این مناسبات منجر به افزایش همکاری نظامی بنی هود با قشتاله شد؛ به گونه‌ای که فرمانده برجسته نظامی قشتاله، رودریگو دیاز مشهور به ال‌سید کمپیدور، راهی دربار هودیان شد که با جنگاوری و کسب پیروزی‌های بسیار، توانست نقشی مؤثر در سازمان نظامی و سیاسی هودیان ایفا کند. مقاله حاضر با تکیه بر منابع تاریخی و تحقیقات جدید، ابتدا حیات سیاسی ـ نظامی رودریگو دیاز در حکومت سانچو و قشتاله را به اختصار بیان کرده است و سپس با بیان چگونگی نفوذ، اقدامات و اهداف او در دوره بنی هود، بدین نتیجه رسیده است که به رغم حمایت‌های بی‌دریغ حاکمان بنی هود، رودریگو دیاز پس از دست‌یابی به مناصب بلند حکومتی، پیمان خود با هودیان را نقض کرد و در پی تشکیل حکومتی مستقل در شرق اندلس برآمد. از همین رو، وی که به دست‌آویزی برای توجیه رفتارش نیاز داشت، اطاعت از آلفونسو، پادشاه قدرتمند قشتاله را گردن نهاد و آن را بهانه کرد و همکاری خود با بنی هود را قطع کرد

از جمله اصطلاحاتی که جغرافیدانان دوره اسلامی از تقسیمات ایرانیان وام گرفتند، «روستاک» است که آن را به صورت های رستاق و روستا به کاربرده اند. به سبب شباهت های ظاهری و ریشه لغوی مشترک این دو تصور شده که روستا و رستاق در متون دوره اسلامی معنایی یکسان داشته اند. گرچه به ندرت این دو واژه معنا و دلالتی یکسان داشته، اما عموما، روستا و رستاق دو واحد جغرافیایی مستقل از یکدیگر بوده اند، روستا مترادف ده و قریه و رستاق واحدی بزرگ تر از شهر و در حکم بخش یا دهستان امروزی بوده است.

اهمیت چشم ناپوشیدنی خلاصه نویسی، به منزله یکی از انواع بسیار مهم نوشته های مسلمانان در طول تاریخ اسلامی، از طریق بررسی قدمت آن ها و نیز اعتباری که متفکران اسلامی برای این نوع نوشته ها قایل شده اند و بالاخره از رهگذر فواید این گونه از آثار قابل پیگیری است. بررسی علل رویکرد مسلمانان به خلاصه نویسی، فایده شناسی و آسیب شناسی این گونه از نوشته ها بر عهده این تحقیق است. در این بررسی، به علل مختلف این رویکرد، از جمله نیاز به تهیه کتاب های کوتاه آموزشی و درسی برای دانشجویان مسلمان اشاره شد. همچنین از دخالت و اراده حاکمان برای تلخیص برخی از آثار و نیز از پیشقدم شدن خود صاحبان آثار اصلی در راه تلخیص آثار خود نوشت، از بیم تلخیص احتمالی آثار خویش به دست افراد نااهل سخن به میان آمده است. در آسیب شناسی این نوع از نوشته ها، صرف نظر از اشاره به عدم وحدت رویه خلاصه نویسان و دخالت داده شدن گرایش های فکری و مذهبی در حذف یا ابقای مطلبی در حین تلخیص، ایجاز مخل در فرایند خلاصه نوبسی که خود مقتضی شرح نویسی بر اینگونه از آثار و گرفتار آمدن نویسندگان در چرخه افراط و تفریط می شده، محل توجه قرار گرفته است.