جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله:«کشف المحجوب»رساله ای است فارسی از ابویعقوب اسحاق بن احمد سجستانی که موضوع آن حکمت در مذاق اسماعیلیان است .سوالات و مبهماتی از این دست که آیا این کتاب به زبان عربی نگاشته شده یا فارسی و در صورت ترجمه بودن ،مترجم آن ناصرخسرو است یا دیگری و آیا در فرایند ترجمه اصل عربی آن دستخوش حذف شده یا نه،از دیرباز معرکه آراء و نظریات پژوهشگرانی چند بوده است. روش: این جستار با روش تحلیلی – آماری و با تکیه بر سنجش آثار بازمانده از سجستانی و ناصرخسرو و بر اساس مؤلفه‌های سبک‌ شناختی، انجام گرفته است. یافته ها و نتایج: در این پژوهش اثبات کرده ایم که سجستانی رساله کشف‌المحجوب را به زبان عربی نگاشته و بعدها به خامه یکی از همکیشان او به فارسی گزارش شده، شیوه ترجمه و ساختار و سبک نوشتار کتاب نشان می‌دهد که زمان ترجمه نباید از قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم فراتر برود. دیگر آنکه کتاب در فرایند ترجمه دستخوش کاستی و تحریف نشده است و مهمتر از همه اثبات کردیم که خلاف نظر پاره‌ای از محققان نامدار غربی و شرقی مترجم این رساله ناصرخسرو قبادیانی نیست.

از جمله نسخه های کتابخانه گرانبهای استاد دکتر اصغر مهدوی، رساله عرفانی ارزشمندی است به زبان فارسی و به گمان بسیار از آغاز سده ششم که به دلیل افتادگی های آغاز و انجام و به دست نرسیدن نسخه دیگری از آن، نه نام رساله شناخته شده است و نه نام نویسنده آن. بررسی این رساله که به گمان بسیار بازنوشت مجالس پیری عارف است نشان می دهد که گوینده عارفی دانشمند از گونه کسانی چون احمد غزالی و عین القضات همدانی بوده که افزون بر آگاهی بسیار از قرآن و حدیث و علوم شریعت با سلوک صوفیانه و تجربه های عارفانه نیک آشنا بوده است. معرفی این رساله و بازنمایی پاره ای از نکته سنجی های ناب و نایاب عارفانه آن، موضوع جستار حاضر است. این نکته های عارفانه نشان آشکاری هستند بر این که آنچه نویسنده گفته از سر تجربه و آزمودگی بوده است و بازگویی سخنان دیگران نیست. این تجربه ها و آزمون ها دل و دید نویسنده را فراخی و روشنا بخشیده اند و او را با گونه دیگری از شور و شعور آشنا ساخته اند و ذهن و زبان او را به نکته سنجی و نغزگویی توانا کرده اند.

در بازجست نجات‌شناسی قرآنی نخستین و چشمگیرترین مسئله‌ای که هر خواننده قرآن با آن روبه‌رو می‌شود، فراوانی آیاتی است که در آن واژگانی همچون «نجات»، «فلاح»، «فوز»، «سعادت» و ... بازآورد شده و رهایی انسان را جان‌آویز پیام‌آوران الاهی نشان می‌دهد. ابن‌سینا که در نمط‌های پایانی اشارات و تنبیهات به عرفان و تصوف می‌پردازد، می‌گوید عارفان به یمن نفوس کامل خود و طی مقامات و درجات و انجام‌دادن ریاضات با هدف رام‌کردن نفس اماره، به عالم قدس گام نهاده و به سوی افکار لطیف و خواطر سازگار با امر قدسی کشیده شده‌اند. ارباب معقول با تأثیرپذیری از قرآن و عرفان، اندیشه رهایی را در آثار خویش کاویده و بازتاب داده‌اند. ابن‌سینا موشکافانه اصطلاحات صوفیه، درجات عارفان و ویژگی‌های ایشان را تقریر می‌کند و می‌توان او را اسوه حکمای پس از وی همچون سهروردی دانست. سهروردی نیز که خود گرایش‌های عمیق عرفانی دارد، در جایاجای یادگارهایش، آوای رهایی سر داده است. در این نوشتار با نگاهی فراگیر و پردامنه، اندیشه رهایی در سه‌گانه قرآن، عرفان و برهان بررسی و هم‌سنجی می‌شود. با این رویکرد و نگرش که گفته آسمانی، رازآشنایی و فرزانگی از هم جدایی ندارند، سخنان حکما در حق عارفان یاد شده و دیدگاه‌های قرآنی، عرفانی و برهانی درباره رهایی هم‌آهنگ و هم‌داستان شده‌اند.

خاستگاه نخستین اندیشه‌های عرفانی و نخستین مشایخ تصوف در ایران، سرزمین خراسان بزرگ بوده و اندیشه رهایی که لب تصوف و عرفان، و انگیزه و آماج بزرگ رهروان می باشد، در سخنان صوفیه و پیران خراسان بازتاب های گسترده‌ای داشته است. در پژوهش حاضر، تاریخ اندیشه رهایی در تصوف خراسان و سیر تطور اندیشه رهایی در سخنان و آموزه‌های پیران قدیم خراسان و قومس با روش واکاوی-سنجشی؛ که بر پایه بررسی سیر تاریخی و بهره گیری از متون دست یکم می باشد، واکاوی شده است. اندیشه رهایی از دنیا در نخستین تجارب زاهدانه خراسان و قدمای معنویت خراسان تا زمان مولانا دیده می‌شود و همواره یک اصل مسلم در نزد تمام ایشان بوده است. اما اندیشه رهایی از خود و مرگ در زندگی با واژگانی همچون نیستی، فنا و بقا، خلاص، خودی و بیخودی، مرگ و تولد دوباره، و نواهای جذبه آمیزی همچون سبحانی و اناالحق همپوشی دارد. سیر تاریخی و گشت و گذر معنوی اندیشه رهایی در عرفان خراسان از رهایش و آزادی مبتنی بر زهد، عبادت و ریاضت آغاز می‌گردد و در رهگذر تطور و گسترش خود به رهایی عاشقانه (راه عشق) و فنای عاشق در معشوق می‌رسد.

تأویل از قدیم مورد توجه دانشمندان ادیان گوناگون بوده که تا کنون نیز ادامه یافته و گستره آن در علوم مختلف نیز افزایش یافته است. دانشمندان مسلمان به دلیل به کارگیری این واژه در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام، از همان قرون نخستین برای موضوع تأویل جهت فهم معارف قرآن و روایات اهمیت بسیاری قائل شدند . موضوع تأویل از ابتدا امری دشوار و باطنی بر شمرده شده و در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز بر آن تاکید شده است به گونه ای که صاحبان تأویل از جایگاه خاصی نزد ایشان برخوردار بوده اند. در صورت نداشتن ضوابط و قواعد درست تأویل ، در فهم متون دینی دچار کج روی شده و آسیب فراوانی وارد حوزه دین می شود. عارفان حقیقی که همیشه از سرچشمه زلال معارف برخوردار بوده اند نیز در این حوزه با به کارگیری شیوه اهل بیت مخصوصا صادقین علیهما السلام در صدد تعریف و روشمندسازی تأویل بر آمده اند. پژوهش پیش رو به روش توصیفی - تحلیلی درصدد بیان ماهیت تأویل و گونه های موجود و ضوابط آن، همچنین بررسی نسبت تأویل عرفانی با تأویل در روایات است. تأویل در اصطلاح حقیقتی است واقعی که بیانات قرآنی اعم از حکم و موعظه و حکمت به آن مستند می شود. چنین حقیقتی که در باطن تمام آیات قرآن اعم از محکم و متشابه وجود دارد از قبیل مفاهیم مورد دلالت الفاظ نیست بلکه امور خارجی بلند مرتبه ای است که شبکه الفاظ نمی تواند آن ها را فراگیرد. با بررسی دقیق روایات به نظر می رسد محدوده تأویل شامل کلیه آیات می شود و اختصاص به آیات متشابه ندارد.ضابطه تأویل گر در روایات رسوخ در علم است. ضوابط و شرایط تأویل صحیح در روایات عبارتند از: موافقت با عقل، عدم مخالفت با قرآن، عدم مخالفت با سیره و سخن پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت علیهم السلام، تأویل در جای درست، تأویل از روی علم جامع و عدم تأویل به رای و از روی هوی

دربارۀ عطار، شاعر عارف و بلندآوازۀ ایرانی، کتاب‌ها و مقالات بسیاری نوشته شده است و تاکنون کارنامۀ پرباری در عرصۀ عطارپژوهی پیش رو داریم. شمار زیاد این پژوهش‌ها، ضرورت بررسی و تحلیل آن‌ها را بیش از پیش نشان می‌دهد تا بتوان از چندوچون این تحقیقات، آگاه و از دستاوردهای این محققان، بهره‌مند شد و از پژوهش‌های تکراری پرهیز کرد. بررسی میراث پژوهشی دربارۀ شخصیت‌های ادبی از جمله کارهای بایسته در پژوهش‌های ادبی امروزی است که به آگاهی پژوهشگران از کارهای انجام‌گرفته و انجام‌نگرفته دربارة آنان بسیار یاری می‌رساند و مقالۀ حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی به عطار اختصاص دارد. به‌دلیل گستردگی پژوهش‌ها دربارۀ عطار، در این مقاله، تنها به کارنامۀ عطارپژوهی در مقالات فارسی پرداخته شده است. بازۀ زمانی مورد بررسی از 1300 ش تا 1395 ش را دربرمی‌گیرد. در این 95 سال، در مجلات تخصصی ادبی، به‌ویژه مجلات علمی-پژوهشی، 650 مقالۀ فارسی در زمینۀ عطارپژوهی به چاپ رسیده است که در این مقاله، آمار توزیع زمانی و موضوعات کلی و جزئی این مقالات، در جدول‌های متعدد آمده و تحلیلی از سیر عطارپژوهی و رویکردهای آن در این 95 سال صورت گرفته است.

از میان نسخه های فراوان كتابخانه گرانبهای استاد دكتر اصغر مهدوی، رسالۀ عرفانی ارزشمندی است به زبان فارسی و به گمان بسیار از سده های پنجم یا ششم كه به دلیل افتادگی های آغاز و انجام و به دست نرسیدن نسخه دیگری از آن، نه نام خود رساله شناخته است و نه نام نویسندۀ آن. بررسی این رساله كه به گمان بسیار بازنوشت مجالس پیری عارف است و از گونه گفتار نوشته ای صوفیانه، نشان می دهد كه گوینده عارفی دانشمند بوده است از گونه كسانی چون احمد غزالی و عین القضات همدانی كه افزون بر آگاهی بسیار از قرآن و حدیث و علوم شریعت با سلوك صوفیانه و تجربه های عارفانه نیك آشنا بوده و آن چه می گفته از سر تجربه و آزمودگی بوده است. در این مقاله به معرفی گسترده تر این رساله همراه با بازنمایی پاره ای از ویژگی های زبانی آن پرداخته شده است. این ویژگی های زبانی و ... بسیار كهن می نمایند و این گمانه را كه این متن از سدۀ پنجم یا ششم است قوت می بخشند و گاه مانند فراوانی واژگان و تركیبات عربی اندكی تازه تر می نمایند و آن را با متون سده هفتمی نزدیك می سازند.

رهایی در ادیان و مذاهب پیش از اسلام در خراسان و مناطق همسایه که بدین سرزمین رفت و آمد داشته و داد و ستدی فرهنگی میان مردمان این سرزمین‌ها در جریان بود، بازتاب‌های گسترده‌ای داشته است. و این زمینه‌های پیشااسلامی تا حدودی در عرفان اسلامی خراسان تاثیرگذار بوده است. در این مقاله به تاریخ اندیشه رهایی در سنت‌های دینی و معنوی پیش از اسلام خراسان اشاره، و در برخی مواضع به تاثیرات احتمالی این سرچشمه‌های کهن بر تصوف و عرفان خراسان پرداخته می‌شود. تتبع در منابع و مطالعه بازتاب‌های اندیشه رهایی در ادیان و مذاهب پیش از اسلام نشان می‌دهد پس از تأثیر عمیق قرآن و سنت پیامبر و امامان و پیشوایان اسلام بر عرفان خراسان (سرچشمه بنیادین)، سنت‌های دینی پیشا اسلامی در خراسان بزرگ همچون ادیان زرتشتی، بودایی، مسیحی، هندویی وچینی و بویژه معنویت دین مزدایی(فرزانگان ایران باستان و حکمای خسروانی) نیز در تطور اندیشه رهایی در عرفان خراسان تاثیرگذار بوده‌اند.

در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی، به طور عام، و مکتب خراسان، به طور خاص، امامان شیعه جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و مفسران اعتقادی و عرفانی اسلام و سرسلسله صوفیان و عرفا تلقی می‌شوند. قاضی نورالله شوشتری، از عالمان بزرگ شیعی، در کاویدن و ریشه‌یابی این امر در آثار و اندیشه‌های صوفیه بسیار کوشیده است. حاصل تلاش او اثبات «تشیع اعتقادی» یا دست‌کم «محبتی» بسیاری از عارفان و مشایخ صوفیه است که به‌ظاهر به مدرسه فقهی و کلامی اهل سنت تعلق دارند. به نظر می‌رسد، بر اساس معیارهای شوشتری، جامی عارف و شاعر بزرگ نقش‌بندی، نیز می‌تواند در دایره این نوع از تشیع قرار گیرد. با این حال، قاضی نورالله چنین چیزی را نمی‌پذیرد تا جایی که جامی را ستیزنده تشیع و شیعیان به شمار آورده است. نشانه‌شناسی زمینه‌ها، و شواهد گرایش‌ها و علائق شیعی جامی، که در سرتاسر آثارش از تبجیل و بزرگ‌داشت خاندان رسول کوتاهی نکرده، در یک سو و تبیین علل کلامی و تاریخی ناخرسندی قاضی نورالله از جامی به دلیل بی‌مهری جامی به شیعیان عصر خویش و ناهمدلی با عارفان شیعی یا شیعه‌گرا و تعریض او درباره ابوطالب و اهل رفض، و اختلافات طریقتی قاضی نورالله و جامی در سوی دیگر، رسالت این پژوهش است که به نحو تحلیلی بررسی می‌شود.