جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهل معرفت و سلوک، برای بیان تجربه‌ها و تعالیم عرفانی خود، قالب بیانی به نام زبان عرفانی برگزیدند؛ این زبان برای تبیین و انتقال تعالیم و مواجید عرفانی به کار گرفته شد و به دسته‌های گوناگون تقسیم‌ گردید که یکی از مشهورترین آن‌ها، تقسیم آن به زبان عبارت و زبان اشارت است. زبان عبارت برای بیان تعالیم عرفانی و زبان اشارت، بیان‌کننده تجربه‌های عرفانی است. رکن اساسی در زبان عبارت، اصطلاحات عرفانی است و در زبان اشارت، رمز، نماد، استعاره و ... . استعاره‌ به عنوان یکی از عناصر مهم در زبان اشارت، نقش مهمی در بیان دریافت‌های عرفانی برعهده دارد. استعاره در زبان اشارت، شاخه‌های مختلفی پیدا می‌کند که یکی از اثرگذارترین آن‌ها استعاره‌های هنجارگریزی مانند خمریات و اصطلاحات مربوط به عشق در آثار عرفانی است؛ این نوع استفاده از واژگان به دلیل مخالفت با عرف مردم، با واکنش‌های مختلفی روبرو شد و گاه بدین سبب، عده‌ای با اهل معرفت به مخالفت برخاستند. این پژوهش با مطالعه بر متون مهم عرفانی که در آن‌ها استعاره‌های هنجارگریز به کار رفته و با تکیه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای به بررسی ریشه‌ها و عوامل شکل‌گیری استعاره‌های هنجارگریز در زبان اشارت و سیر تطور آن‌ها تا عصر حافظ می‌پردازد و می‌کوشد از این طریق، زمینه‌ دریافت درست مفاهیم متون عرفانی را فراهم سازد. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش آن است که ماهیت عرفان و تنگناهای زبان را به عنوان ریشه‌های هنجارگریزی استعاره‌های عرفانی و گسترش تفکر ملامتیه در ساحت شعر عرفانی فارسی، رواج شعرهای وصف معشوق در مجالس سماع و ترجیح معنای نسبی کلمات بر معنای اصلی را از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری استعاره‌های هنجارگریز در شعر عرفانی فارسی معرفی می‌کند. در بررسی سیر تطور استعاره‌های هنجارگریز با بررسی غزلیات سنایی، ‌عطار، مولوی و عراقی به عنوان چهار شاعر مطرح در بازه زمانی ابتدا تا عصر حافظ، تنوع به‌کارگیری استعاره‌های خمریه و عشق در آثار مولانا دیده می‌شود و کثرت به‌کارگیری استعاره‌ها را در اشعار عراقی می‌توان مشاهده کرد. در تحلیل کیفی این استعاره‌ها جایگاه استعاره در بافت کلام و اثرپذیری هر شاعر از پیشینیان در به کارگیری این نوع استعاره‌ها مشخص می‌گردد؛ همچنین نوع پیوند تجربه‌های عرفانی این چهار شاعر با استعاره‌های هنجارگریز مورد استفاده، بررسی می‌شود.