جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم بر نقل قصه و بیان سرگذشت انبیاء و امم گذشته بسیار تاکید می‌کند. بهره وری از این ظرفیت خصوصا در تالیف و تحلیل حوادث تاریخی از جمله در قیام امام حسین(ع) امری لازم و ضروری است. ملا حسین کاشفی از معدود افرادی است که هنگام بیان وقایع قیام امام حسین(ع) از آیات بسیاری بهره جسته و در این باره بسیار ماهرانه و با ظرافت بسیار خاصی، ضمن استناد به آیاتی از قرآن، درصدد تحلیل و بررسی قیام عاشورا برآمده بود. شاید بتوان ادعا کرد در میان مقتل نویسان، کسی به اندازه کاشفی - که از علمای اهل سنت است- اینگونه به مقتل نگاری روی نیاورده و در مواردی هنگام تطبیق و بیان شان نزول آیات، دیدگاهی را برگزیده که مطابق دیدگاه شیعیان است. نوشته حاضر به کیفیت و روش کاشفی در بررسی و تحلیل وقایع عاشورا با استناد به آیات پرداخته و در پی پاسخ به چرایی و چگونگی استناد کاشفی به آیات است. در پرتو بررسی که صورت گرفت این نتیجه بدست آمد که انتخاب نوع آیات و تحلیل و بررسی که کاشفی در مورد آیات انجام داده، به نوعی بازگو کننده‌ی افکار و اعتقادات درونی کاشفی در مورد مشروعیت بخشی به خلافت خلفای سه گانه، عدم مشروعیت بخشی و طعنه زدن به حکومت بنی امیه و لزوم احترام و اکرام اهل بیت(ع) است و هدف کاشفی از ضمیمه کردن آیات به گزارش‌های تاریخی، تفسیر، توضیح و تایید یا نقد و بررسی یک گزارش است.

مناقب‌‌نگاری یکی از گونه‌های نگارش حدیث است. گسترش تشیع، تعمیق پیوند تشیع و تصوف، خلأ امامت در جامعه (با غیبت آخرین امام شیعیان و سقوط خلافت عباسی) و رشد گفتمان مهدویت، سبب تحول در مناقب‌نگاری شد.‌ این تحول به رشد مذاهب فکری در اهل‌سنت با گرایش‌های شیعی انجامید و در آثار صاحبان مذاهب اهل‌سنت نیز تحول ایجاد شد. این تحقیق با طرح چگونگی تحولات معنایی و نقش عوامل مذهبی، سیاسی و اجتماعی، در پی پاسخگویی به این پرسش است که چگونه مفاهیم بنیادین اندیشه‌ شیعه در مناقب‌نگاری‌های فارسی اهل‌سنت قرون هفتم تا نهم به‌نفع تشیع متحول شد؟ در این پژوهش مشخص شده در آثار مناقب این دوره، گرایش به ادبیات تقدس‌گرایانه روندی صعودی داشته­ است. همچنین مفاهیمی چون عترت و قرابت، تولی و تبری و شفاعت گسترش ‌یافت

در ترجمه‌ی حاضر، مجاهدت‌ها و قیام‌های شیعیان از عصر رسول خدا (ص) تا پایان دوران اول عباسی بازگو و ارتباط میان جهاد شیعه و جنبه‌های هیات سیاسی و دینی و فکری جهان اسلام بررسی شده است. از این رو نخست، موضع شیعیان نسبت به برپایی دولت عباسی، چگونگی پیدایش شیعیان، و نقش نهضت‌های شیعی در سقوط دولت امویان ذکر گردیده و سپس جهاد شیعه‌ی زیدیه و امامیه در عصر منصور، خلیفه‌ی عباسی، تشریح شده است. هم چنین، جنبش‌های شیعه در عهد خلافت‌ مهدی و هادی عباسی، هارون الرشید و نیز در دوران مامون و معتصم بررسی می‌شود.

مکتب حدیثی کوفه به‌مثابه نخستین و معتبرترین مکتب حدیثی امامیه، در تکوین مکاتب حدیثی بعدی امامیه نقش بنیادین داشته است. در اواخر قرن اول هجری، کوچ یکی از طوایف شیعی کوفه به نام اشعریان به قم موجبات پیدایش مکتبی حدیثی در این شهر را فراهم کرد. پیوستگی‌های اشعریان مهاجر، به مکتب حدیثی کوفه در قرون سوم و چهارم شالودۀ مکتبی حدیثی پویا و تأثیرگذار را در قم شکل داد. این پیوستگی در قالب رحله­های علمی و تبادل حدیث و آثار حدیثی امامیه، عموماً از محدثان کوفی به محدثان اشعری انتقال یافت. مکتب قم در قرون سوم و چهارم به ‌واسطۀ این ارتباط وثیق با مکتب کوفه به‌مثابه عمده‌ترین حوزۀ علمی امامیه شناخته می‌شد؛ به‌گونه‌ای که توانست با اعتبار خود، سهم مهمی در احادیث مجامیع اصلی امامیه داشته باشد. این سهم غالباً به شکل نگارش آثار حدیثی در این دوره پدیدار شد که مبنای نگارش مجامیع حدیثی امامیه به‌ویژه کافی و من لایحضره الفقیه در نسل‌های متأخر این مکتب شد.

نقش تشیع در بارورى فرهنگ اسلامى و شکل دهى شاکله تمدن اسلامى, برجسته و غیر قابل انکار است; تشیع خصوصا با تنوع فرقه اى خود و سه مذهب عمده اثنى عشریه و اسماعیلیه و زیدیه, نقش محورى و اساسى در تحولات سیاسى, اجتماعى و فرهنگى اواخر دوره اموى و استقرار خلافت عباسى تا پایان عصر اول خلافت داشته است. این نقش در عصر اول عباسى در قالب نهضت ها و جنبش هاى نظامى; تشکیل حوزه هاى علمى, تعالیم مخفى و سازمان دهى فرقه اى تبلور یافت; که در این میان قیام ها و نهضت هاى متوالى شیعیان زیدى, مسئله اصلى خلفاى عصر اول عباسى بود و تمام هم و توان ایشان را متوجه خود کرده بود. این حرکت ها و قیام ها نقش برجسته اى در شکل دهى به جریان هاى تاریخى عصر مذکور داشته است. با این وصف, جاى تعجب است که پژوهشى به زبان فارسى راجع به نهضت هاى شیعى این دوره, موجود نیست و خلإ بزرگى در این مقطع مهم و طولانى تاریخ اسلام وجود دارد. کتاب جهاد الشیعه فى العصر العباسى الاول تإلیف دکترسمیره مختارلیثى از اساتید و دانش پژوهان مصرى(2) تنها پژوهش مستقل عربى در این باره است که به خاطر قوت و استحکام علمى و رعایت استانداردهاى تحقیق, در سال 1363 ه' . ش براى جبران این کمبود و نقیصه در تاریخ اسلام, در ایران چاپ و نشر شد. موضوع کتاب جهاد الشیعه فى العصر العباسى الاول بررسى و تجزیه و تحلیل نهضت ها و جنبش هاى سیاسى و نظامى و عقیدتى شیعیان از آغاز خلافت عباسیان تا پایان عصر اول عباسى (سال 232ه' . ق) است, لیکن نهضت هاى شیعى از سال 100ه' . ق به بعد را نیز به عنوان زمینه ها و بستر حرکت هاى عصر عباسى به تفصیل مورد بحث و مداقه قرار داده است. دکتر لیثى معتقد است: مفهوم جهاد شیعه تعبیرى راستین از روح و جوهره تشیع است که این جوهره در گونه هاى مختلف جهاد مستمر نظامى, دینى, فکرى و اجتماعى شیعه تجلى یافته است, لیکن تعالیم و اندیشه هاى اعتقادى شیعه به شکل جنگ هاى مسلحانه در تاریخ تبلور یافته است.(3) از این جهت نویسنده, محور بخش ها و فصل هاى کتاب را نهضت ها و قیام هاى شیعى در عصر مذکور قرار داده و به رغم این که ایشان حیات فکرى, دینى, علمى و اجتماعى شیعه را از صور جهاد شیعه تلقى مى کند, به فرقه هایى از شیعه که فاقد تحرک نظامى بوده, لیکن از حیات فکرى و فرهنگى برجسته اى برخوردار بوده اند, در حاشیه و در رابطه با حرکت هاى انقلابى شیعه مى پردازد. دکتر لیثى با استفاده از حجم انبوهى از منابع(4) و با نگاهى تحلیلى و فلسفى به تاریخ و با استنادات دقیق و جامع و چینش منطقى و محققانه و با نثرى ساده و روان و جذاب, به دور از اغلاق و پیچیدگى, به بازآفرینى تحسین برانگیزى از تاریخ جنبش ها و نهضت هاى شیعى در بستر حیات سیاسى, دینى و فکرى جهان اسلام در دوره مذکور پرداخته است. وى در این کتاب در صدد است که اثبات کند جهاد شیعه, زاده آزادى رإى و عقیده در تفکر اسلامى است که توانسته است نقش برجسته اى در بارورى و تعالى تمدن اسلامى داشته باشد. شکل گیرى دولت فاطمیان و ثمرات علمى ـ فرهنگى این دولت, بخشى از این نقش مى باشد.

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.