جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از محورهای اخبار آخرالزمانی به القاب و عناوینی بازمی‌گردد که برای منجی موعود یا شخصیت‌های پیرامونی او به­ کار رفته ­است. در این تحقیق تلاش شده است سه مورد از این القاب یعنی «منصور»، «سفاح» و «حجت» با رویکردی تاریخی و فرایندی بررسی گردد. ضرورت و هدف به‌کارگیری چنین رویکردی که کمتر در آثار مهدوی و تاریخی دیده می‌شود، به جهت بازسازی ذهنیت مسلمانان سده‌های نخست در مسأله مهدویت و ارائه تفسیرهای نو از تکاپوهای موعودگرایانه به ­خصوص در نیمه قرن دوم است که با ریشه‌یابی، معناشناسی و کاربست‌پژوهشی القاب و از ره­گذر مطالعه منابع متقدم تاریخی و حدیثی و ارائه تحلیل‌های مستند به­ دست خواهد آمد. به ­نظر می‌رسد القاب یادشده که طیف‌ها و جریان‌های مختلف آن‌ها را به ­کار می­گرفتند، کارکردهای تاریخی قابل‌توجهی به­ خصوص در قرون نخستین اسلامی داشته‌اند؛ زیرا القاب منصور و سفاح بعدها جایگاه پررنگی در حرکت عباسیان یافتند و حجت نیز به لقبی مشترک در بین امامیان و اسماعیلیان با کاربست‌هایی متفاوت بدل شد.

باور به مهدی، یکی از اشتراکات فرقه‌های اسلامی است که البته این فرقه‌ها در مصداق و جزئیات آن اختلافاتی با یکدیگر دارند. یکی از این موارد، مسئله «نام مهدی» است که در رخدادهای سده‌های نخست اسلامی نقش داشته است. بنابراین، بازشناخت باور مسلمانان به موضوع نام مهدی در بازنمایی ریشه‌ها و زمینه‌های حرکت‌های سیاسی و اجتماعی در آن زمان ضروری خواهد بود؛ چنان‌که بررسی تاریخی باور به نام مهدی با رویکردی تطوری به ارائه تحلیل‌های واقع‌بینانه، از فرایند بسط اعتقاد اندیشه مهدی در جامعه اسلامی کمک می‌کند. تحقیق حاضر با استفاده از منابع تاریخی، حدیثی و فرقه‌شناختی و بهره‌مندی از تحلیل داده‌ها می‌کوشد تصویری روشن از فرایند باورمندی گروه‌های مختلف مسلمان به نام مهدی ارائه کند. گویا این موضوع در میان شیعیان و اهل‌سنت با رویکردهای متفاوتی همراه بوده است. در این میان، گروه‌های مختلف شیعه و ازجمله امامیه نیز تفاوت‌های دیدگاهی با یکدیگر داشته‌اند. حوادث سیاسی و میراث حدیثی پیامبر اسلام(ص) در مورد مشابهت اسمی مهدی با خودش نیز در پررنگ شدن برخی نام‌ها همچون «محمد» نقش داشت.

کیسانیه به عنوان یکی از نخستین گروه هایی که برای موعود احادیث پیامبر مصداقی عینی و خارجی _ محمدبن حنفیه _ را برگزیدند، و از پیشگامان توجه به موضوع مهدویت در میان فرقه های اسلامی به شمار می روند؛ از این رو واکاوی و بازشناخت باور به مهدی و مهدویت در میان آنان با رویکرد فرایندی و تطوری، در نگاهی کلان به ارتقای مباحث و مطالعات تطوری در تاریخ تشیع کمک می کند. هدف گذاری پژوهش پیش رو، ترسیم جایگاه مهدی باوری در اندیشه کیسانیان از وفات محمدبن حنفیه در سال 81 تا وفات عبدالله پسر وی ملقب به ابوهاشم در سال 98 است که این امر با استفاده از بقایای آثار درون گروهی و همچنین کتاب های فرقه نگاری و تاریخی مرتبط با موضوع فوق میسر شده است. بنابراین با استفاده از تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از پذیرفتنی ترین نقل های تاریخی و بهره گیری از اصول پذیرفته شده در مطالعات فرقه نگاری و تاریخی و نیز ارائه تحلیل های عقلانی مستند، به بررسی باور به مهدویت در میان این فرقه از میان رفته، در این بازه زمانی خواهیم پرداخت. به نظر می رسد کیسانیان در نخستین گام به انکار مرگ محمدبن حنفیه پرداخته و از مکان غیبت وی اظهار بی اطلاعی می کردند. اما به مرور زمان از کوه رضوی و چگونگی غیبت وی و همچنین شرایط پس از ظهور او سخن به میان آمد و این روند، سیری صعودی یافت. در مقابل موعودگرایان کیسانی، طرفداران ابوهاشم بودند که به امامت او بعد از پدرش باور داشتند. هرچند برخی از همین گروه در عین اعتقاد به ابوهاشم، همچنان مهدویت محمدبن حنفیه را نیز انکار نمی کردند.

«کیسانیه» یکی از نخستین فرقه‌هایی است که با ادعای امامت و مهدویت محمد بن حنفیه از بدنه اصلی شیعه خارج شد. مهدی‌باوری در میان کیسانیان را با وفات ابوهاشم (پسر ابن حنفیه) در دو گروه موعودگرا و غالی می‌توان پی گرفت؛ بدین معنا که گروهی از کیسانیه، با وفادار ماندن به خاندان محمد بن حنفیه و اعتقاد به مهدویت او و جداسازی خود از غالیان؛ به حیات خویش در سده دوم ادامه دادند. نویسنده تلاش کرده است با استفاده از منابع تاریخی، فرقه‌شناختی، کلامی و حدیثی و بهره‌مندی از تجزیه ‌و تحلیل اطلاعات به‌دست‌آمده از مصادر متقدم؛ تصویری روشن از مهدی‌باوری کیسانیه موعودگرا، در زمانه‌ای بنمایاند که آنان با چالشی‌هایی چون فقدان رهبران قدرتمند، قدرت‌گیری جریان‌های رقیب و طولانی شدن غیبت محمد بن حنفیه درگیر بودند که این رویکرد، در نهایت به کاهش شدید هواداران، در اواخر قرن دوم و شاید اوایل قرن سوم و به نابودی آن‌ها منجر شد.

کيسانيان به عنوان اولين گروه شيعه که مصداقي عيني براي موعود احاديث نبوی برگزيدند، پيشگامان عنايت به مهدويت در ميان فرقه‌هاي اسلامي هستند. لذا واکاوي و بازشناخت باور به مهدي و مهدويت در ميان آنان با رويکرد فرايندي، در نگاهي کلان به ارتقاء مباحث و مطالعات تطوري در تاريخ تشيع کمک مي‌کند. هدف‌گزاري پژوهش پيش‌رو، ترسيم نموداري از جايگاه مهدي باوري در انديشه‌ي کيسانيان در طول حيات آنان، با استفاده از بقاياي آثار درون گروهي و همچنين کتاب‌هاي فرقه‌نگاري و تاريخي مرتبط با موضوع فوق مي‌باشد. بنابراين با استفاده از تجزيه و تحليل اطلاعات به دست آمده از قابل‌قبول‌ترين نقل‌هاي تاريخي و بهره‌گيري از اصول پذيرفته‌شده در مطالعات فرقه‌نگاري و تاريخي و همچنين ارائه تحليل‌هاي عقلاني مستند، به بررسي باور به مهدويت در ميان اين فرقه‌ي از ميان رفته پرداخته‌ايم. کيسانيان که شايد از دل قيام مختار متولد شدند به سرعت تشکيلاتي مخفي خود را ساماندهي کرده و توانستند در ميان شيعيان هواداراني به دست آوردند. موعود گرايي ريشه يافته در روايت پيامبر اکرم، در نگاه کيسانيان نيز با تطوري ملموس روبرو گشت و باوري ساده به عدم وفات بن محمد بن حنفيه و غيبت او در گذر زمان به ايدئولوژي فربه و با شاخ و برگي انبوه بدل گشت. آنان اميد به ظهور منجي را در ميان ياران سرخورده‌ي خود، به عنوان تنها انگيزه قوي براي باقي ماندن در صفوف کيسانيه نگه داشته و در طول ساليان متمادي، يک نظام اعتقادي منسجم در باب غيبت و ظهور محمد بن حنفيه را سازماندهي کردند. اما سرانجام در انتهاي قرن دوم و با ايجاد انشعاب‌هاي فراوان و نفوذ غاليان در ميان کيسانيه، روز به روز از تعداد کيسانيان کاسته شد و به مرور اين فرقه با همه باورهايش از جمله مهدي باوري، از ميان رفت.