جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت اخلاقی، به معنای فرایند نهادینه سازی ارزش‌های اخلاقی در وجود انسان، یکی از مهم‌ترین رسالت‌های ادیان الهی به شمار می‌رود. شاکله کلی این ارزش‌ها در ادیان مختلف یکسان است اما آموزه‌های اخلاقی‌ که بروز عملی این ارزش‌ها هستند، در برخی جزئیات متفاوتند. «ایثار» به عنوان یک آموزه اخلاقی مهم، چه جایگاهی در تربیت اخلاقی دارد؟ این نوشتار، با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و استفاده از روش توصیفی- تحلیلی جایگاه این آموزه را در تربیت اخلاقی بر اساس تعالیم دو شریعت اسلام و یهود بررسی می‌‌کند . هردو شریعت، ازخودگذشتگی و ایثار نسبت به دیگران را از مهم‌ترین آموزه‌های تربیتی خود مطرح می‌کنند، اما در تعیین معیارهای آن-به عنوان عمل اخلاقی- تفاوت دارند. توجه به نژاد افراد در تعیین مصادیق ایثار، مهم‌ترین معیاری است که در آیین یهود -به شکل امروزی آن- وجود دارد؛ به این معنا که ایثار در برابر یک فرد غیریهودی می‌تواند ارزش منفی پیدا کند. در مقابل، تنها ملاکی که در اسلام، برای ایثار نسبت به دیگران مطرح می‌شود، این است که بر محور بندگی خداوند باشد. توجه به این محور در مقام عمل باعث می‌شود تنها دشمنان خداوند و افرادی که مبتلا به آفات اخلاقی‌ای مثل عجب و تکبر هستند، در گستره ایثار قرار نگیرند.

از دیدگاه غزالی، راهکار اساسی برای تربیت اخلاقی انسان، «عمل به ضد» است. اما آیا چنین راهکاری می‌تواند در همه ابعاد علمی ‌و عملی به تربیت اخلاقی انسان کمک کند؟ هدف این پژوهش یافتن پاسخ این پرسش در آراء اخلاقی غزالی و ارزیابی میزان موفقیت آن است. بدین منظور با روش اسنادی و روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، آثار اخلاقی غزالی و نقد‌های وارد شده بر او مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد، دامنه راهکار مذکور، علاوه بر دفع رذائل، شامل کسب و تقویت فضائل هم می‌شود. همچنین اعم از بعد درونی و بیرونی انسان است و در کنار روش‌‌‌هایی بیرونی مثل تقلید و تحمیل بر نفس، به روش‌‌‌های درونی مثل علم‌آموزی و معرفت‌افزایی هم نظر دارد. مهم‌ترین نقد‌‌‌های وارد شده بر راهکار غزالی در تربیت اخلاقی عبارت است از: تحمیلی بودن راهکار او، بی‌توجهی به معارف اهل بیت در کنار توجه به تراث یونان باستان و اعتماد به آموزه‌‌‌های صوفیه.

اساساً نيت، به‌عنوان روح و حقيقت عمل، نقشي تعيين کننده در ارزش عمل دارد. هرچه نيت عمل خالص‌تر باشد، آن عمل ارزشمند‌تر است. در مقابل، هر ميزان که نيت ناخالص شود، عمل را به همان اندازه بي ارزش و حتي داراي ارزش منفي مي کند. به عبارت ديگر، «نيّت» داراي درجه و رتبه است. اما اينکه چه عواملي موجب شکل‌گيري اين مراتب است، سؤالي است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و اين مقاله در صدد پاسخ به آن است. .توجه به اين عوامل مي تواند، انسان را در کيفيت بخشيدن به عمل خود ياري رساند. اين مقاله، به روش توصيفي ـ تحليلي و با مطالعة آيات و روايات و مراجعه به منابع تفسيري، اخلاقي و روايي، به بررسي عوامل مؤثر در مراتب نيت از ديدگاه آيات و روايات مي‌پردازد. نتايج تحقيق حاکي از اين است که معرفت، ايمان، توجه و محبت، به‌عنوان عوامل شکل دهندة نيت، هرقدر ارتقا پيدا کنند، نيت هم به شکل متناظر با آنها تعالي مي‌يابد، توفيق الهي در مرتبه‌اي بالاتر از ساير عوامل در تحقق نيت مطلوب مؤثر است.