جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات الاحکام از دیرباز تاکنون در فرآیند استنباط، موردتوجه فقیهان اسلامی بوده لیکن غالباً به دلیل حاکمیت گفتمان فقهی بر این دسته از آیات، ابعاد کلامی آن در حوزه امامت­پژوهی به‌ندرت مورد توجه بوده است. این درحالی است ‌که افزون بر ابعاد فقهی، اشارات ارزشمندی نیز به موضوع امامت دارد. پیشینه این‌گونه از خوانش کلامی را در روایات فقهی‌ـ کلامی اهل‌بیت (ع) در حوزه آیات احکام می‏توان جست. لذا نظر به خلأ امامت­پژوهی در زمینه آیات الاحکام و میان‌رشته‌ای بودن آن در عرصه‏های بنیادین حدیث، فقه، کلام و تفسیر و نیز بهره‌گیری از این‌گونه استنباط در حوزه مباحث کلامی امامت از ناحیه اهل‌بیت (ع)، در این نوشتار تلاشی صورت گرفته است تا بر پایه روش توصیفی‌ـ تحلیلی در میراث روایی و فقهی امامیه، نقش آیات الاحکام در احتجاجات اهل‌بیت (ع) در زمینه امامت را مورد بررسی و تبیین قرار دهد. بررسی‏ها نشان می‏دهد که بنوّت اهل‌بیت نسبت به رسول خدا، ولایت، امامت و زعامت اهل‌بیت (ع)، نصب و تعیین الهی امام، عنصر نص و وصایت، عصمت، نقش عنصر وراثت در زمینه امامت و جریان امامت در ذریه امام حسین (ع) از مهم‌ترین رهیافت‏های کلامی اهل‌بیت در استناد به آیات الاحکام است.

مصحف امام علی(ع) با ویژگی‌های منحصر به فرد تفسیری و تنزیلی آن، از دیرباز مورد توجه مفسران و دانشمندان علوم قرآنی بوده است؛ با این وجود در مصادر روایی اهل سنت روایاتی در قالب خطابه و پاسخ به سؤال راوی از آن امام همام، بدین مضمون گزارش شده است که ایشان از میراث رسول خدا (ص) جز صحیفه‌ای با مضامین محدود در اختیار ندارد. به عبارتی دیگر، وجود مصحف بی‌نظیر امام علی (ع)، با ویژگی‌های منحصر به فرد تفسیری و تنزیلی آن نفی شده است. با نظر به اینکه این دسته از روایات، از ارزش مصحف امام علی (ع) فروکاسته و نیز به شخصیت علمی آن امام همام خدشه وارد می‌سازد، نوشتار پیش‌رو با تکیه بر گونه‌های نقلی به منظور اعتبارسنجی این دسته از گزارش‌ها سامان یافته است. ضعف سندی، تفرد پی‌در‌پی در إسناد، غرابت و شذوذ، همچنین اضطراب متنی به ضمیمه تعارض با مسلمات تاریخی و روایی، تعارض با مقوله امامت و وصایت امام علی(ع) و جایگاه علمی ایشان در کنار ادله و قرائن گوناگون دیگر بی‌اعتباری و احتمال برساختگی این روایات را بیش از پیش نمایان می‌سازد.

قصص قرآن کریم از دیرباز مورد توجه مفسران، محدثان و دانشمندان علوم قرآنی بوده و از ابعاد گوناگون پژوهش‏های متنوعی با رویکردهای تاریخی، جغرافیایی، زیبایی شناسی و اعجاز بیانی در این موضوع سامان یافته است. در این میان بعد کلامی آن به ویژه در مسائل کلامی امامت کمتر مورد توجه قرار گرفته است که حجم بسیار آیات قصص، هدفمندی قرآن در بیان قصص و جدایی ناپذیری سنت های الهی از قصص قرآن، تناسب معنایی آیات قصص و غیر قصص به ویژه در موضوع امامت و استنباط کلامی مباحث امامت از قصص قرآن در روایات پیامبر و ائمه اطهار(ع)، اصحاب ایشان، و آراء تفسیری دانشمندان امامیه و اهل سنت ضرورت پژوهش در این زمینه را نمایان می سازد.لذا این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و شیوه تحقیق کتابخانه‏ا‏ی در منابع روایی، تفسیری، کلامی و علوم قرآنی فریقین سامان یافته، در تبیین و تنقیح قلمرو استنباط کلامی در نظر دارد که بر اساس ظهور و سیاق آیات قصص و روایات کلامی پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) در باب قصص قرآن، و با بررسی آراء کلامی متکلمان، مفسران و محدثان إمامی از قصص قرآن در موضوع امامت، میزان و درجه کارآمدی تمسک به کتاب الهی در استنباط کلامی از قصص قرآن در حوزه امامت و در نهایت جایگاه ویژه استناد به قصص قرآن در اثبات مباحث کلامی امامت را به عنوان یکی از شیوه های کارآمد کلامی نشان دهد.ضرورت وجود خلیفه و امام در زمین تا روز قیامت، شروط امامت(اعم از اختصاص تعيين امام به خداوند، وجوب نص بر امام، علم و شجاعت از شروط خلافت و امامت، عصمت، صدور معجزه، محدَّث بودن)، وجود صفات خداوند در امام، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، هدایت به امر از شؤون امامت، امکان تصدی مقام امامت در کودکی، رجعت، توسل، تبرک جستن به اولیاء و آثار ایشان، زیارت معصومان(ع) و شفاعت مهمترین مباحث کلامی امامت در استنباط از قصص قرآن مى‏باشد. افزون بر اینکه پنهانی بودن ماجرای ولادت امام عصر(ع)، تصدی مقام امامت در کودکی، غیبت، طول عمر، بقاء بر شباب، صدور معجزه، حکومت عدل جهانی و آداب انتظار از مهمترین مباحث کلامی مهدویت در قصص قرآن بشمار مى‏رود. بررسی مبانی عمومی در استنباط از قرآن و نیز مبانی تخصصی در استنباط کلامی از قصص قرآن از دیگر مباحث این نوشتار بشمار می رود.واژگان کلیدی: قصص قرآن، امامت، مهدویت، روایات تفسیری، استنباط کلامی و تفسیر کلامی

براساس فرضية دو ايوب، ايوبِ به نگارش درآمده در تورات، تحت عنوان دو ايوب، که به‌مثابه ايوب متقي و ايوب منتقد، ناشکيب و شکوه‌گر که مورد ظلم و بي‌مهري خداوند قرار گرفته، ظاهر گشته است. اين دوگانگي شخصيتي ايوب در کتب اسلامي و ادبيات عرب نيز مشاهده شد. اين مقاله با مهار پيش‌فرض‌ها با رجوع گسترده به کاربردهاي قرآني و سنت تفسيري با هدف دفاع از ساحت اين پيامبر خدا، درصدد بررسي و نقد اين فرضيه برآمده است. پژوهش فرارو با روش توصيفي ـ تحليلي و تطبيقي با گريزهاي تاريخي ميان آيات وحياني و کتاب تورات به بررسي و نقد اين فرضيه برآمده است. نتايج حاکي از آن است که شخصيت دوگانۀ ايوب، ناشي از شيوة نگارش تورات، متأثر از انقطاع زماني، فرهنگ و تفکر يهود و اهداف نويسندگان آن، شکل گرفته است. اين تفکر که در تضاد با آيات قرآن است، با گذشت زمان به متون ديگر راه يافته است.

میراث تفسیری متقدمان، دربردارنده آراء ماندگاری است که تأثیر بسیاری بر مفسران در سده‏های بعدی داشته؛ به گونه‏ای که گویا با آراء تفسیری قدما، گفتمان غالبی پدیدار گشته و خوانش‏های تفسیری بعدی، متأثر از گفتمان تفسیری متقدمان شکل گرفته است. حال آن که دست یابی به فهم و خوانش بهتر آیات الهی، در گرو بررسی، تحلیل و نقد آراء تفسیری و بهره گیری از اصول و قواعد تفسیری است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی، به بازخوانی واژه «هدایت» در آیۀ 21 سورۀ ابراهیم در میراث تفسیری پرداخته تا پس از بررسی و نقد آراء تفسیری پیشِ ­رو، از ره گذر «سیاق»، «قرینه مقابله»، «اصل تناسب جواب با سؤال»، «تنزل و علوّ معنایی» و پرهیز از راه یابی تکلف به ساحت کلام الهی» به صورت نوآورانه، دیدگاه تفسیری جدیدی درباره معنای «هدایت» در این آیه شریفه به دست دهد. پاسخ گویی به مهم ترین اشکالات و ابهامات فراروی دیدگاه برگزیده از دیگر مباحث این نوشتار ‏است.

سوزاندن زنادقه توسط امام‌علی(ع) از روایات جنجال‌برانگیز در متون کهن روایی اهل سنّت است. عکرمه به نقل از ابن ‏عباس گزارش می‌کند که امام‌علی(ع)، مرتدین را سوزاند. هنگامی‌که خبر به ابن‏ عباس رسید، گفت: اگر من جای علی(ع) بودم، آنها را آتش نمی‌زدم. بنا بر روایتی از رسول‌ خدا(ص) که فرمود: «مَنْ بَدَّلَ دِینَهُ فَاقْتُلُوهُ». نظر به تعدد نقل روایت مزبور در مصادر روایی و نیز تعارض آن با عصمت آن امام همام، ارزیابی آن امری ضروری به نظر مى‌رسد. عداوت عکرمه از خوارج با امام ‌علی(ع)، تناقض روایت با آیات و روایات، تعارض با سیره نبوی در مواجهه با مرتدان و نیز تعارض با حکم فقهی مجازات مرتدین، در کنار ادلّه متعدد دیگر از جمله ارتکاب سوزاندن توسط برخی از خلفاء و نسبت‌دادن آن به امام (ع) در جهت تخریب شخصیت ایشان و نیز سرپوشی به خشونت‌های آنان، عواملی هستند که احتمال جعلی‌بودن روایت ‌را تقویت می‌ کند.

انجیل توماس از جمله کشفیات نجع حمادی و مبتنی بر عقاید گنوسی ـ مسیحی است و پژوهشگران تحقیقات بسیاری را در زمینه‌های تاریخی و مذهبی پیرامون این کشفیات و مخصوصاً عقاید گنوسی که حاکم بر بیشتر این متون است، انجام داده‌اند؛ که می‌توان گفت در این راستا به‌دنبال کشف یک مسئله بوده‌اند و آن اینکه گنوس به حقیقت نزدیک است یا مسیحیت؟ در این مقاله نیز یکی از متون نجع حمادی (انجیل توماس) و عقاید موجود در آن (گنوسی ـ مسیحی) مورد نقد و بررسی تطبیقی با قرآن کریم قرار گرفته است که می‌توان گفت طبق این بررسی تطبیقی، بیش از نیمی از گفتارهای منسوب به حضرت عیسی در این انجیل ساختگی و مخالف با آموزه‌های اسلامی است و این ادعا را که ۱۱۴ گفتار موجود، منسوب به آن حضرت است، به‌نوعی مردود می‌شمارد. البته بخشی از گفتارها دارای تطابق ظاهری با آموزه‌های اسلامی است؛ اما لازم به ذکر است كه همین بخش‌های مشترک نیز بر اساس بررسی انجام‌شده، با روش و نگرش اسلامی در تقابل است.

در متون کهن روایی اهل‌سنت، روایتی به این مضمون گزارش شده است که در روزهای آخر زندگانی پیامبر(ص)، عباس بن‌عبدالمطلب از امام علی (ع) می‌خواهد که به نزد پیامبر (ص) رفته تا دربارة جانشین ایشان بپرسند؛ امّا ایشان امتناع ورزیده و بیان می‌کند که اگر از ایشان سوال بپرسیم خود پیامبر (ص) ما را منع می‌کند و مردم نیز خلافت را به ما نخواهند داد. با توجه به تعدد نقل این روایت در مصادر روایی اهل سنت و نیز تعارض آن با مقام امامت امام علی (ع)، اعتبارسنجی روایت مزبور ضروری مى‌نماید. انگیزه مشروعیت‌بخشی به حکومت عباسیان، عدم رضایت نبوی به خلافت علوی، مشروعیت‌بخشی به ماجرای سقیفه و تأیید اجماع، بازنشر وارونه از گونه اصیل روایت در مصادر اهل سنت به استناد مصادر امامی و نیز تعارض آن با آیات قرآن در کنار ادلّه و شواهد متعدد دیگر از جمله دلایلی است که جعلی بودن روایت را نشان می‌دهد.

خداوند، خالق هستی وجود بر خود واجب می‌داند هر مخلوقی را که آفریده است براساس ظرفیت وجودیش به‌سوی کمال مطلوبش هدایت کند، او با ایجاد خصوصیاتی درتکوین تمامی ذرات هستی هدایت خود را تحت هماهنگی و انسجامی تخلف ناپذیراعمال کرده است. این هدایت در تکوین انسان به صورتی ویژه وارزشمند با اعطای حجت باطنی عقل به همراه قوه کمال‌‌طلبی و حس خداجویی تجلی می نماید. ارسال رسل و انزال کتب، برای جهت بخشی به این تمنیات درونی در قالب شریعتهای گوناگون تحقق پذیرفته است.فرامین وضعی که از طریق انبیاء به بشر رسیده، به ‌نام هدایت تشریعی نام گرفته است .از نظرما شیعیان برخی از انبیاء برگزیده الهی و ائمه دوازده‌گانه علیهم السلام به اذن خداوند مفتخر به مقام هدایتی امامت هستند .به این معنی که واسطه فیاضیت و ربوبیت خدای تعالی برعالم می‌باشند و از قدرت دخل و تصرف درکائنات برخوردارند که به آن ولایت تکوینی گفته می شود. کسانی که در عالم ظاهردرمسیرحرکت به‌سوی خداوند پیش بروند، باب هدایت نوینی به‌روی آنها گشوده می‌شود که با پذیرش هدایت اولیه ارتباط مستقیم دارد و موجب راهیابی به مدارج بالاترکمال عبودی درآنها می شود که توسط شاخه ای از ولایت تکوینی امام به‌نام هدایت تکوینی إعمال می‌شود.این هدایت ایجاد کشش قلبی و تأثیر در نفس انسانی به ‌صورت تصرف تکوینی است و مخصوص کسانی است که با قدم گذاشتن در مسیر هدایت اولیه، مستعد دریافت این هدایت ثانویه می باشند. هدایت تشریعی انبیاء همان ارائه طریقه است، اما هدایت باطنی نوعی هدایت قلبی، دستگیری و همراهی روحی تا ایصال مطلوب به مقامات معنوی است. این نوع هدایت یک هدیه اعطایی مضاعف به بندگان شایسته از سوی خداوند است که در این پژوهش سعی داریم آن را مبتنی بر مستندات قرآنی و همچنین میراث متقدم روایی امامیه ونظریات برخی علماء معاصر شیعی و مصادیق عینی از روایات و سیره مشهور معصومان تبیین نماییم، هم چنان که از رهگذر این تبیین قرآنی می‌توان به مهمترین شبهات مطرح شده دراین عرصه هدایتی پرداخت.

درخواست حضرت نوح× از خدای متعال در آیات 47 ـ 45 سوره هود از دیرباز تاکنون معرکه آراء متکلمان و مفسران با گرایش‏های گوناگون کلامی بوده که رهآورد تفسیری آن، گاه در تعارض با مقام عصمت بوده است. نوشتار پیش‌رو در پی آن است تا پس از تتبع در دیدگاه‏های تفسیری در خصوص این درخواست و بررسی و نقد آنها، دیدگاه برگزیده را به‌صورت استدلالی تبیین کند. تعیین دقیق چیستی، چرایی و زمان درخواست حضرت نوح× با بهره‌گیری از شواهد و قرائن قرآنی و مهم‌ترین رهیافت‏های کلامی و تفسیری در خصوص عدم اجابت آن درخواست از دیگر مباحثی است که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است. دیدگاه برگزیده در مجموع بیانگر آن است که کافر و ظالم بودن فرزند نوح، برای آن حضرت ثابت نشده بود.