جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرحواره استعاره های مفهومی انفاق در قرآن برآنست با استفاده از استعاره های مفهومی زبانشناسی شناختی دیدگاه قرآن را در موضوع انفاق کشف کند. از روش های خداوند در قرآن جهت رساندن مقصود، استفاده از زبان تمثیل و استعاره است. بر اساس نظریه زبان شناسی معاصر؛ در استعاره‌‌ مفهومی همواره یک امر انتزاعی یا کمترشناخته شده، بر اساس یک امر انضمامی یا شناخته شده‌‌تر فهمیده‌‌ می‌شود. از جمله موضوعات قرآنی که در قالب استعاره معقول به محسوس بیان شده است، انفاق است. با توجه به جایگاه انفاق در قرآن، مسئله اصلی این مقاله تبیین طرح واره استعاره های مفهومی انفاق در قرآن است. با تأمل در آیات مربوطه، نتایج حاصل از انطباق حوزه های مقصد بر مبدأ عبارتند از: انفاق در راه خدا؛ تجارت با خدا و سرمایه گذاری پر سود و عاقلانه و سبب رشد معنوی انسان انفاق ریایی؛ عملی نامعقول با اثری معکوس، همراه خسران و سرمایه گذاری در حباب اقتصادی و مانع رشد معنوی انفاق خالصانه؛ زمینه ساز بهره مندی دائمی فرد و اجتماع از ثمرات انفاق و سبب رشد معنوی و تثبیت نفس و امنیت روحی انفاق ریایی با منت و اذیت ؛ موجب حبط عمل و حسرت فراوان و محرومیت قلب ریاکار از رشد معنوی

از مباحث مطرح در دانش اصول و علوم قرآن، «مجمل و مبیّن» است که نشان می‌دهد برخی از خطابات قرآنی نیازمند بیانی هستند تا مقصود الهی را با تمام ابعاد و جوانب بازگویند. از این‌رو، راه‌هایی جهت تبیین این مجملات بیان شده است. این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی بازکاوی و تحلیل راهکارهای تبیین مجملات قرآنی در دانش اصول و علوم قرآن است. بررسی کتاب‌های اصولی از گذشته تا حال نشان می‌دهد که دانش اصول نزد پیشینیان در این موضوع پربارتر عمل کرده و مبحثی با عنوان بیان در آثار اصولی حضور داشته که میان مبیّن با مجمل پیوند برقرار می‌ساخته و امروزه کم‌رنگ شده است. در آثار اصولی، توجه بر راه‌های بیان معطوف به نفس آیات و اقوال و افعال پیامبر(ص) بوده است؛ اما در آثار قرآن‌پژوهی، این دایره توسعه پیدا کرده و بر قرائن گوناگونی در تبیین مجملات قرآنی تکیه می‌شود و تطبیقات فراوان قرآنی در آن‌ها وجود دارد. تعامل مباحث علوم قرآن و علم اصول، موجب رشد و پختگی و کارایی هریک از آن دو می‌گردد. لازم است بحث مجمل و مبیّن بازطراحی جدیدی شود و به «اجمال و بیان» تغییر یابد و در محورهای اجمال مفهومی، اجمال مصداقی و اجمال در مقام عمل تنظیم شود.

عصمت انبیاء الهی از جمله مهم­ترین و کلان­ترین مباحث کلامی است که متکلمان فریقین نسبت به ماهیت، منشأ، مبانی، ادله و گستره آن نظریات مختلفی مطرح نموده­اند. از این میان، مبحث گستره عصمت انبیاء از منظر قرآن کریم، بحثی بنیادین و دراز دامن بوده که به تعدد مکاتب کلامی، آراء و انظار مختلفی بیان شده است. در این میان متکلمان امامیه قلمرو عصمت را حداکثری دانسته و سایر مکاتب مراتب مختلفی را برای آن ذکر نموده­اند. از معدود متکلمان اهل سنت ابومنصور ماتریدی است که هم­کلام و هم­رأی با شیعه امامیه بوده و گستره عصمت را از تلقی، حفظ، ابلاغ وحی، دوری از معاصی و جلب طاعات فراتر دانسته و آن را در حوزه نسیان و خطا نیز ساری و جاری می­داند. اگرچه طرفداران مکتب ماتریدیه نگاه او را ذکر نکرده و رأی دیگری را برگزیدند، اما این دیدگاه از درون استنباط‌های تفسیری او قابل مشاهده است. این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه­ای، آرای ابومنصور ماتریدی پیرامون آیات موهم تنافی عصمت انبیاء در قرآن کریم را به صورت کامل استقصاء نموده و توجیه ماتریدی در زمینه رفع این تناقض را گردآورده و ضمن بررسی آن، دیدگاه قلمرو حداکثری عصمت انبیاء الهی از دیدگاه ماتریدی را اثبات می­نماید.

قرآن کریم مفاهیم معنوی و انتزاعی را به کمک نماد به شکل ساخت‌های مادی مجسم‌سازی نموده و تصویرهای پویا و مؤثر در ذهن مخاطب می‌آفریند و بر اندیشه‌های انسانی تأثیر می‌گذارد. یکی از تفاوت‌های قصه قرآنی با دیگر داستان‌های بشری، قابلیت انطباق‌پذیری و الگوبرداری فرازمانی است و کارکرد نماد، یکی از عوامل پدیدآورنده فرازمانی بودن قصه قرآنی است. داستان حضرت موسی (علیه‌السلام) به عنوان گسترده‌ترین قصه قرآنی، بالاترین حجم استفاده از نماد را دارد. کارکرد نماد از عوامل پدیدآورنده پویایی و قابلیت انطباق‌پذیری و الگوبرداری فرازمانی این داستان است؛ به گونه‌ای که احساسات و اندیشه درونی مخاطب را در طول تاریخ به خود واداشته و او را شیفته و دلباخته خود نموده است. این پژوهش ضمن بررسی چیستی نماد، به این پرسش پاسخ می‌دهد که کارکرد نماد در قصه حضرت موسی (علیه‌السلام) چگونه سبب فرازمانی شدن این قصه شده است و عصا نماد قدرت‌نمایی، گوسالۀ سامری نماد کجروی، بهانه‌های بنی‌اسرائیلی نماد بهانه‌جویی و لجبازی، آسیه نماد خویشتن‌داری را بررسی می‌کند و فرعون، هامان و قارون را به عنوان سه نماد باطل جبهه سیاسی، اعتقادی و اقتصادی معرفی می‌کند.

سبک‌شناسی لایه‌ ای یکی از رویکردهای زبان‌شناسی ساخت‌گرا و شناختی است که لایه‌های مختلف آوایی، واژگانی، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک اثر را بررسی می‌کند تا لایه‌های پنهان آن را تبیین نماید. قرآن کریم به‌عنوان یگانه متن اعجاز آمیز، لایه آوایی و نغمه‌های مربوط به حروف را به گونه شگرفی در آیات خود جای‌ داده که موجب آفرینش ترنم‌های زیبا و گوش‌نوازی برای مخاطب خود شده است. این زیبایی و ظرافت موسیقایی در «آیات جهاد» با جلوه‌ای خاص نمودار شده است. در این دسته از آیات، آرایش و چینش واژگان ریشه یافته از «جهد»، به همراه ویژگی‌های آوایی و موسیقیایی حروف مجهور و مهموس،جلوه‌های خاص و شگرف آوایی در آیات آفریده است. بسامد آواهای به کار رفته در این آیات با ویژگی جهر و همس، نشان می‌دهد که چگونه قرآن کریم در فضایی آرام و نغمه‌هایی روان، مسلمانان را دعوت به این فریضه و عبادت الهی می‌کند. پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی و بر پایه سبک‌شناسی لایه‌ای به بررسی فنوسمانتیک آیات جهاد می‌پردازد؛ مهم‌ترین نتایج حاکی از آن است که تناسب آوایی و معنایی حاصل از صفات حروف و هماهنگی مفهومی با واژه‌های منتخب درآیات، تصویرهای زیبا به همراه موسیقی امیدبخشی را خلق کرده که پیامد جهاد در راه خدا را برای هر مسلمان تداعی می‌کند.

قرآن کریم افزون بر آنکه آموزه ­های الهی در معارف دینی را به بشر می­آموزد، حقایق و اسرار عالم هستی را نیز باز می­گوید و این امر «اعجاز علمی قرآن» را شکل می ­دهد و نشانۀ وحیانی بودن آن است. سورۀ تکویر از نخستین سوره­ های نازله است که در آن فضایِ رو به­روشنائی جاهلیت، همگام با تبیین رستاخیز و حسابرسی، از امور کیهانی سخن می­گوید و حوادث پایان هستی را به تصویر می­کشد. آیات این سوره، نمونه­ هایی گویا و باشکوه از رازگویی قرآن است، اما قابلیت انطباق آن­ها با پدیده­ هایی از عصر حاضر برخی را به تفسیرهای نادرست کشانده است. این مقاله با روشی توصیفی تحلیلی و با توجه به دیدگاه­های قرآن­ پژوهان، لغت­ دانان و سیاق سوره، به بیان تفسیر درست آیات علمی سورۀ تکویر پرداخته و تفسیرهای نادرست را به نقد کشیده و اثبات کرده است، این تفسیرها با شأنیت و سیاق قرآن کریم و تعبیرات به کار رفته در آیات سازگار نیستند.

دانش تفسیر وامدار تلاش‌های مفسرانی است که به شرح و تبیین کتاب الهی پرداخته‌اند. برخی از این تفاسیر از میان رفته‌اند، ولی دیدگاه‌های صاحبان آن‌ها در بخشی از آیات به جا مانده است. از این گروه، ابوالقاسم کعبی بلخی، متکلم و مفسر معتزلی است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی برخی آراء وی در تفسیر می‌پردازد و روشن می‌شود که او با روش قرآنی عقلی آیات را تفسیر می‌کند و برای سیاق و ظرایف تعبیری در شناخت مقصود خداوند متعال، اهمیت زیادی قائل است. از این رو مقصود از کلماتی را که ابراهیم با آن‌ها آزموده شد، امامت می‌داند که خداوند آن را اتمام کرد و به انجام رساند. همچنین در سوره قیامت، نظر مشهور را کنار می‌نهد و مقصود از قرآن را قرائت نامۀ اعمال می‌داند. استدلال‌های عقلی و کلامی نیز در برداشت‌های وی جایگاه ویژه‌ای دارد و بر اساس آن، آدم(ع) را قبله نه مسجود فرشتگان می‌داند و بهشت آدم(ع) را زمینی می‌داند و «عالم ذر» را نمی‌پذیرد و عقول بنی‌آدم را گواه ربوبیت خداوند می‌داند. همچنین حکومت و خلافت را که عهد الهی است، برای کافران و ستمگران مشروع نمی‌داند. قرائات و فقه القرآن نیز از سرفصل‌های تفسیری وی می‌باشد.

آنچه از اهل بیت وحی با شیوۀ بیانی آنان به یادگار مانده، پس از قرآن، شیواترین، رساترین و زیباترین کلام شمرده می‌شود. در این میان ادعیۀ جایگاهی بلند دارد و عالی‌ترین معارف در قالب زیباترین عبارت‌ها با نظمی آراسته و استوار تجسم یافته است. دعای جوشن در میان متون مذهبی نمونه ای فاخر از ادب دینی است که چگونگی ارتباط با خدا و خواندن او را به ما می آموزد و بلندای معارف دینی را در قلۀ زیبایی به تصویر کشیده است. در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش هستیم که دعای جوشن کبیر داری چه سطحِ ادبی و زیبایی‌شناختی است و اصالت آن چه مقدار است و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی زیبایی‌های بدیعی در دعای جوشن، در محورهای تکرار، جناس، سجع، توازن، مراعات نظیر، تضاد و ترتیب پرداخته ایم و این نتیجه حاصل شد که دعای جوشن کبیر از نظر ادبی برون ساختی زیبا و درون ساختی استوار دارد و صفات الهی سامان یافته در آن، از جهات آوایی و معنایی کاملاً با یکدیگر انسجام دارند. این ادب والا مؤیدی بر اصالت این دعا و صدور آن از منبع وحی است و ارتباط نزدیکی با قرآن دارد.

رهبری در هر جامعه‌ای، سکّان‌دار هدایت جامعه به سوی اهداف معین و ترسیم‌کننده نقشه راه و طراح قواعد فکری و عملی بر مبنای مکتب مطلوب است. در مکتب اسلام که اندیشه‌ها و آموزه‌های آن بر مبنای وحی قرآنی و سنت نبوی است، رهبری، مرجعیت فکری و عملی و تجسم عینی افکار و آموزه‌های اسلامی و مدیر و مروج آن است؛ از این رو، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و از سویی چون دستورات صادره از سوی وی بر هر مکلّفی واجب است، ویژگی‌هایی متفاوت با دیگر پیشوایان می‌طلبد. پس از عصر رسالت نیز موضوع رهبری پیوسته مورد بحث و مجادله بوده است. این مقاله که تا پیش از این، نگاشته‌ای پیرامون موضوع آن سامان نیافته، به تطبیق و تحلیل دو تفسیر المنیر و من وحی القرآن در موضوع رهبری و شرایط آن پرداخته است. مبانی سیاسی و فقهی این دو تفسیر متفاوت است، ولی شروطی که دو مفسر ذکر کرده‌اند شرط‌هایی اصلی و اساسی هستند که بر کمال شخصیت رهبر دلالت دارند و هر دو بر آن متفق هستند. البته در مورد شرط اجتهاد، زحیلی معتقد است که اهل حل و عقد مسؤول همه تصمیم‌ها هستند و اجتهاد جمعی را بهتر می‌داند.

ویژگی اصلیِ متن انسجام است و از پیوندهایی که اجزاء یک متن را به هم مرتبط می‌سازد، انسجام واژگانی شامل «تکرار» و «هم‌آیی» است که مبتنی بر رابطۀ معنایی واژگان با یکدیگر است. «مراعات­نظیر»، مصداق «هم‌آیی» است و در آن واژه­هایی در سخن به­کاربرده می­شوند که همه، داخل در یک مجموعه و زمینۀ معنایی قرار دارند. در «تضاد» نیز «هم‌آیی» وجود دارد؛ زیرا در آن تداعی معانی صورت می­گیرد. این مقاله به شیوۀ تحلیل ادبی، تناسب­های معنایی واژگان را در سورۀ انعام دنبال می­کند. انعام که پیام اصلی آیات آن، مبارزه با شرک و دعوت به توحید است؛ از آفرینش، گسترده سخن می‌گوید و تصاویر طبیعت در آن نمودی بارز دارد. همچنین دربارۀ انسان و اعضای بدن، کارکردها و فعالیت­های جسمانی و زندگی اجتماعی او، مجموعه­های گوناگون واژگانی یافت­می­شود. افعال و صفات الهی نیز سهم قابل ­توجهی را به­خود اختصاص­داده­اند. با بررسی سورۀ انعام به­خوبی روشن می­شود که نمونه­های «مراعات­نظیر» در آن فراوان است و با «تضاد» در هم تنیده­اند و تصویرهایی می‌سازند که هماهنگ و همسو با اهداف و محور سوره است و همبستگی موضوعی آن را اثبات می‌کند.