جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ظاهر برخی آیات قرآن کریم به گونه‌ای است که دلالت بر بی‌صبری، سرپیچی و عصیان حضرت یونس(ع) در انجام رسالت خویش داشته و پیامبر اکرم(ص) از همانندی با ایشان نهی گردیده است. همین مساله موجب گشته تا آن حضرت در نگاه برخی مسلمانان متهم به معصیت و عدم عصمت گردد. در مقابل مفسران و حدیث‌پژوهان فریقین تلاش نمودند تا تفسیری صحیح از آیات قرآن و روایات موجود ارائه دهند و ضعف این پنداره را بر ملا سازند. بر پایه نتایج این پژوهش مفسران امامیه دو رویکرد در پاسخ به شبهات عصمت ارائه داده است. الف) ترک اولی، ب) تلقی رخداد واقعه پیش از رسالت یونس(ع). طیف وسیعی از مفسران اهل سنت نیز دو رویکرد مذکور را بیان نموده اما برخی رویکرد معصیت و عصیان یونس(ع) را برگزیده‌اند. در این نوشتار رویکردهای سه‌گانه ارزیابی شده و در پایان نظریه منتخب ارائه شده است. نتایج ارزیابی و نقد رویکردهای مذکور حاکی از آن است که تنها رویکرد قابل قبول و سازگار با آیات قرآن نظریه «ترک عمل افضل و اولی» بوده که از سوی اغلب مفسران فریقین مطرح گردیده است.

رهیافت تاریخیِ «تحلیل گفتمان»، یکی از روش­های جدید و کارآمد در مطالعه احادیث امامیه است. در این روش که بر پایه نظریه «آوای متعارض باختین» استوار است؛ از طریق بافت­شناسی اعتقادی جامعه در زمانه پژواک احادیث و خوانش گفتمان رقیب، گفتمان نهفته در دل روایات واکاوی می­گردد. در این پژوهه برآنیم تا بر پایه این الگوی روشی، احادیث حسن بن محبوب (149–224ق) در زمینه آموزه مهدویت را گفتمان شناسی تحلیلی کنیم. وی از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد؟عهما؟ بوده و یکی از اصحاب اجماع امامیه در عصر خویش به شمار آمده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ابن محبوب احادیث مهدویت خود را در رویارویی با چهار گفتمان رقیبی بازتاب داده است که این گفتمان‌ها در صدد ترویج پنداره­های ناصوابی درباره تبارشناسی موعود، تعیین مهدی؟عج؟، غیبت قائم و قیام منجی، در بافت فکری و اعتقادی جامعه آن دوران بودند.

از جملۀ روش­­های نوین مطالعۀ احادیث تفسیری امامیه، گفتمان­کاوی تاریخی است. در این روش، بر پایۀ بافت­شناسی فکری جامعه در زمانۀ شکل­گیری کتب تفسیری شیعه و کشف آوای متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روایات، واکاوی می­گردد. بر پایۀ این روش، «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب (149 – 224 ق) از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع)، از جملۀ اصحاب اجماع امامیه و از استوانه‌های چهارگانۀ علمی شیعه در عصر خویش، تحلیل شده است. گزارشات تراث­پژوهان حاکی از آن است که این کتاب، در بازۀ زمانی نیمۀ دوم قرن دوم و اوایل سدۀ سوم هجری، یکی از منابع تفسیر روایی شیعه بوده است. بنابراین، مسئلۀ اصلی این پژوهش، محتوا­شناسی تفسیر حسن بن ­محبوب به روش تحلیل گفتمان، و تحلیل جایگاه این تفسیر در تاریخ­نگاری تفسیر امامیه در قرن دوم و سوم هجری است. بر پایۀ دستاورد این پژوهش، مؤلفه­­های گفتمان تفسیری حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصایت و امام­­شناسی، تفضیل امیرالمؤمنین علی(ع) و تنقیص خلفا، ولایت و علم امام است. از­این­رو می­توان چنین برآورد نمود که «کتاب التفسیر» ابن­محبوب در رویارویی دیالکتیکی با چهار گفتمان رقیب، گردآوری شده و بازتاب یافته است.

بر پایه روش تحلیل گفتمان و نظریه آوای متعارض باختین، رویدادها و کنش‌‌های زبانی تولید شده در اجتماع، متناظر با گفتمان رقیبی است که در بافت فکری جامعه حضور دارد. کاربست رهیافت مذکور در تراث کلام نقلی امامیه، موجب بسترشناسی صدور و نقل احادیث، خوانش گفتمان‌‌های کلامی موجود در آن‌‌ها و روان شناسی اعتقادی محدثان امامیه می‌‌گردد. در این پژوهه برآنیم تا احادیث کلامی حسن بن محبوب (149–224ق) از جمله اصحاب اجماع امامیه در موضوع توحید را گفتمان‌‌شناسی تحلیلی نماییم. بر پایه دستاورد این پژوهش گفتمان کلامی ابن­محبوب در رویارویی با شش گفتمان رقیبی شکل گرفته است که در صدد انتساب اندیشه‌‌هایی از قبیل تشبیه، تجسیم، نفی صفات، حمل و استقرار بر عرش، نفی بداء، جهل بما لایکون و دوگانگی در آفرینش، به خدا بودند؛ از این رو، گفتمان کلامی ابن‌‌محبوب در تعامل دیالکتیکی با گفتمان‌‌های مذکور و در قالب شش مؤلفه گفتمانی شکل گرفته است.