جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از مفاهیم و معناهای فرهنگی ـ اجتماعی و گاه سیاسیِ موجود در بناهای تاریخی پس از آفرینش آثار و در فرایند ارتباط مخاطبان با آن آثار شکل‌گرفته، تأثیر خود را نهاده و در بیشتر موارد پنهان مانده‌است. این مقاله به روش تحلیل گفتمانی، فرایند معناپردازی در ارک/ارگ علیشاه تبریز را در دوره­های گوناگون کاویده و به این پرسش پرداخته کهچگونه با تغییر در بافت پیرامونی و عناصر مجموعه، معناهای ارک دچار تغییر شده‌است. مجموعه علیشاه در زمان ایلخانی بازنمودی از ارکان اصلی حکومت شامل قدرت سیاسی (کاخ‌ها)، قدرت مذهبی (مسجد جامع بزرگ و خانقاه)، قدرت اقتصادی (راسته اصلی بازار) بوده و در دوره تیموری میزان نشانگی آن با سایر آثار معماری (مجموعه مظفریه و مجموعه صاحب­آباد) تعدیل و تقسیم شده‌است. در دوره‌ صفوی ارک با دگرگونی در بافت اولیه و عناصر معماری، بازنمودی مجازی از قدرت نظامی، در دوره قاجار و هم‌زمان با افزایش حس مکان نمادی از مجاهدت‌های ملی و در دوره پهلوی مظهری از ترکیب سنت و مدرنیته بوده‌است. ارک در دوران پس از انقلاب اسلامی علاوه بر بازبافت­گردانی (ساخت مصلی بزرگ به­جای مسجد نخستین ایلخانی در محوطه شمالی ارک) کارکرد موزه‌ای و گردشگری پیدا کرده‌است.

هدف پژوهش حاضر مطالعه و بررسیچهار شهر شیروان، سیمره، جولیان و چوی زر در استان ایلام می باشد. استان ایلام واقع در جنوب غرب ایران، باتوجه به برخورداری از امکانات و مواهب زیست محیطی از گذشته های دور، بستر مناسبی برای ایجاد هسته های تمدنی محسوب می شده است. شکوفایی این منطقه بویژه از دوره ساسانی آغاز گشته و طی این دوره بر اثر افزایش جمعیت، آثار و شهرهای زیادی احداث شده است. از جمله مهمترین محوطه های باستانی این استان چهار شهر تاریخی شناسایی شده به نامهای شیروان، سیمره، جولیان و چوی زر می باشد که تاکنون پژوهش جامعی در مورد آنها انجام نگرفته و نکات مبهم بسیاری در مورد تاریخ ساخت، عوامل موثر در شکل گیری، گسترش و متروکه شدن آنها وجود دارد. به همین منظور، پژوهش حاضر به مطالعه و بررسی باستان شناختی شهرهای مزبور در غالب تحقیقات میدانی و سفال شناسی در کنار استفاده از اطلاعات متون تاریخی و جغرافیایی قرون اولیه اسلامی پرداخته است. برپایه یافته های تحقیق طی اواخر دوره ساسانی تا قرن چهارم هجری در استان ایلام دو ایالت ماسبذان به مرکزیت شهر شیروان در شمال و مهرجان قذق به مرکزیت شهر سیمره در جنوب وجود داشته است که ویژگی های معماری و شهرسازی این شهرها همچون طاق های هلالی، مواد و مصالح و ویژگیهای تزئینات گچبری ابنیه، نشان دهنده تداوم معماری و شهرسازی دوره ساسانی است. از جمله عوامل موثر در تکوین و شکوفایی این شهرها می توان بهقرار داشتن منطقه بر سر راه ارتباطی جنوب به غرب ایران از یکسو و راه ارتباطی ایران به بین النهرین از سوی دیگر و موقعیت مناسب آنها به لحاظ برخورداری از امکانات تدافعی طبیعی اشاره کرد. اطلاعات بدست آمده از بررسی متون تاریخی و جغرافیایی کهن همچنین موید این نکته است که عوامل طبیعی مخرب بخصوص زلزله باعث متروکه شدن شهرهای مورد بررسی در اوایل قرن چهارم هجری شده است.

شادیاخ که در حال حاضر ویرانه‌های آن در جنوب شرقی نیشابور جدید و سمت غرب نیشابور قدیم قرار گرفته با توجه به بسیاری از متون تاریخی، در ابتدا به صورت باغی بود که در دوران حکومت طاهریان توسط عبداللَه‌بن‌طاهر به عنوان مرکز حکومت برگزیده شد. در دوران سلجوقی در پی متروک شدن شهر قدیم نیشابور به دلیل ویرانی‌های ناشی از زلزله و حمله غزها، شادیاخ هم چنان مسکونی بود تا اینکه در اثر زلزله سال 669 هجری قمری قابلیت سکونت خود را از دست داد. با توجه به اهمیت شادیاخ از نظر تاریخی و فرهنگی هدف از پژوهش حاضر معرفی سفال‌های به دست آمده از این محوطه از نقطه نظر ویژگی‌های ساختاری و تزئینی می‌باشد. با بررسی‌های انجام شده بر روی سفال‌های به دست آمده از شادیاخ مشخص شد این سفال‌ها در بر گیرنده تاریخی مربوط به قرون اولیه و میانی اسلام می‌باشند. با توجه به این که سفال‌های لعاب‌دار به دست آمده از شادیاخ شامل دو نوع سفال با خمیره گلی و فریتی( سنگی) هستند می‌توان گفت در قرون اولیه اسلام تمامی سفال‌های لعاب‌دار ساخته شده در شادیاخ و به طور کلی در نیشابور از نوع سفال با خمیره گلی و پوشیده با لعاب سربی بوده است، بعد از این دوران و از اواخر قرن پنجم هجری قمری به دنبال تغییرات روی داده در تکنیک ساخت و تولید سفال در مراکز سفال‌گری، هنر سفال‌گری شادیاخ از این موضوع مستثنی نبود و در عین حال که به تولید گونه‌های سفالی با خمیره فریتی و پوشیده با لعاب قلیایی می‌پرداختند نمونه‌هایی از این نوع سفال‌ها را با کیفیت برتر از مراکزی مانند کاشان و گرگان وارد می‌کردند.