جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر موضوعی یکی از روش‌های تفسیری است که طی قرن اخیر به صورت جدی در جهان اسلام، رواج یافته است. این روش تفسیری به تبع سوالات فراوان در دوران معاصر پدید آمد. با وجود عمر نسبتا کوتاه، این روش تفسیری رشد قابل توجهی در میان مسلمانان و دانشمندان غربی داشته است. مساله‌ اساسی تفسیر موضوعی، روش انجام آن است. فقدان روش مشخص و دارای گام­های دقیق و واضح، موجب تکثر در تعریف تفسیر موضوعی شده است. هنوز تفسیر موضوعی به درستی و مورد اجماع همگان تعریف نشده است و هر مفسری بنا بر سلیقه خود و نیاز بوجود آمده، تفسیر موضوعی را تعریف می‌کند و یا حتی بدون تعریف، اقدام به تفسیر موضوعی می‌کند. در این مقاله، تمامی تعاریف موجود مورد نقد قرار ‌گرفته و در نهایت، تعریفی برگزیده از آن ارائه شده است. آنگاه بر اساس تعریف مختار، مولفه­های اساسی بایسته در رویکرد علمی تفسیر موضوعی، تبیین شده است.

داستان‌های قرآن کریم هر کدام به مثابه یک روایت است و علم روایت‌شناسی می‌تواند در درک بهتر آن مفید باشد. هر روایتی بن‌مایه و پی‌رنگ معینی دارد؛ بن‌مایه همان موضوع یا محتوای اصلی روایت و پی‌رنگ تلاش خالق روایت برای ارائه بن‌مایه در زمان، مکان و شخصیت‌های متفاوت است. گاهی چند روایت‌ بن‌مایه مشترک ولی پی‌رنگ متفاوتی دارند؛ یعنی محتوای چند روایت یکی است ولی با زمان، مکان و شخصیت‌های متفاوتی پردازش می‌شود که در این صورت می‌توان برای درک نقاط مبهم پی‌رنگ‌های متفاوت – با توجه به بن مایه مشترک- از یکدیگر بهره برد. در این نوشتار دو روایت قرآنی که بن‌مایه مشترک ولی پی‌رنگ‌های متفاوت دارند مقایسه و به کمک یکدیگر بازسازی می‌شود؛ دو روایت اصحاب‌الجنه و حضرت یونس(ع) بن‌مایه مشترکی به این صورت دارند: «اقدام به عملی ناپسند توسط بنده مومن > مجازات شدن توسط خداوند > توبه و تسبیح خداوند توسط عبد > [امید به] جبران آنچه از دست رفته توسط خداوند». بر اساس این بن‌مایه که در دو روایت به خوبی قابل مشاهده است، پی‌رنگ دو روایت بازسازی شد و با این تلاش، نقاط ابهام پی‌رنگ‌های هر دو روایت تا حدود قابل توجهی مشخص و روشن شد؛ جنبه‌های مبهمی که در تفاسیر مختلف با استفاده از روایات تفسیری یا نظر شخصی، تبیین شده است، در این نوشتار با استفاده از روش علمی روایت‌شناسی به صورت نظام‌مند و کامل‌تر تبیین می‌شود و سرانجام پی‌رنگ هر دو روایت به صورت کامل - البته به میزانی که مد نظر قرآن کریم است - بازسازی می‌شود.

روایات فضل القرآن در جوامع روایی فریقین بخش مشخصی را با همین عنوان یا عناوین مشابه به خود اختصاص داده است. این دسته از روایات، نقش قابل توجهی در تعریف جایگاه و شأن قرآن در هدایت انسان دارد و همچنین آداب معاشرت با کتاب الهی و بهره‌وری از آن را آموزش می‌دهد. اگر به این دسته از روایت به عنوان یک منبع آموزشی نگاه شود که تبیین نقش و جایگاه قرآن، تشویق به هدایت یافتن از آن و همچنین تبیین آداب تعامل با این کتاب شریف در زندگی را بر عهده دارد، در این صورت این مجموعه از روایات می‌تواند نقش یک کتاب درسی و آموزشی را ایفا کند. بر اساس نظریه بلوم، یادگیری به سه حیطه تقسیم می‌شود؛ شناختی، عاطفی و رفتاری. در این پژوهش با مروری بر روایات فضل القرآن- در منابع شیعی- بر اساس این نظریه، مشخص می‌شود که این احادیث برای هر سه حیطه یادگیری مطالب قابل توجهی دارند و مهمتر این‌که در بخش رفتاری روایات بسیار بیشتری گنجانده شده است. این امر نشان‌گر اهمیت آموزشی روایات مذکور در این حیطه خطیر و تأثیر فوق‌العاده آن در هدایت انسان از طریق یادگیری رفتاری قرآن کریم است.

ورود مدرنیته به جهان اسلام، تبعات و عوارض خاصی داشت که یکی از آنها ظهور افرادی به عنوان روشن‌فکر بوده است. آشنایی دنیای اسلام با غرب، همواره به صورت غیرعادلانه بوده و مولفه‌های مدرنیته به صورت ناقص و گزینشی وارد شده است. روشن‌فکران مسلمان، نیز آن‌گونه که روشن‌فکران غربی در جامعة خود ایفای نقش کرده‌اند، نتوانستند جایگاه خود را به دست آورند. در واقع، روشن‌فکر عرب دچار بحران فرهنگی‌ای شده که روشن‌فکر غربی آن را ساخته است؛ به همین دلیل روشن‌فکر عرب خارج از زمانة فرهنگ عربی زندگی می‌کند. او گاهی از دیدگاه مدرنیته پشتیبانی کرده و تزها، دیدگاه‌ها و راه‌حل‌های خود را بنا می‌کند، گاهی به انقلاب مارکسیستی روی می‌آورد و هنگامی که این دو دیدگاه با انتقاد جدی روشن‌فکر پست‌مدرن مواجه می‌شود، طرح جدیدی می‌افکند و خواستار تحقیق نتایج فکری و اجتماعی متباین با دو تجربة عربی و غربی و متفاوت از دوران فرهنگی آن دو می‌شود. نویسندگان کتاب حاضر با دغدعة تحول و شکوفایی جهان عرب، به نقد معرفت‌شناختی کار روشن‌فکری در این جوامع پرداخته‌اند. نسبت کار روشن‌فکرانه با مفاهیم مهم و محوری در هر فعالیت فکری، هم‌چون اصالت، دوری از تحجر و تعصب، پاسخ‌گویی به سئوالات زمانه و... از جمله مقولاتی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است./// نویسندگان کتاب حاضر از جمله متفکرانی هستند که با دغدغه تحول و شکوفایی جهان عرب، به نقد معرفت‌شناختی کار روشنفکری در این جوامع پرداخته‌اند. نسبت کار روشنفکرانه با مفاهیم مهم و محوری در هر فعالیت فکری ـ چون اصالت، دوری از تحجر و تعصب، پاسخگویی به سوالات زمانه، برقراری نسبت مناسب با قدرت، فهم فرهنگ، و امثال آن- از جمله مقولاتی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. علاوه براینها، کتاب از ویژگی ممتاز دیگری برخوردار است که به ساختار آن بازمی‌گردد. نویسندگان کتاب حاضر با مطالعه مقاله یکدیگر، فضایی را برای نقد و مجادله احسن در فضای فکری فراهم آورده‌اند که می‌تواند تمرین خوبی از گفتگوی نقادانه و در عین حال منصفانه در فضای علمی را به ما عرضه کند. بررسی چگونگی برقراری این مناظره مکتوب می‌تواند درس‌های فراوانی را به خصوص برای نسل جوان دانشگاهی ما به همراه داشته باشد.

قرآن کریم وحی الهی برای هدایت انسان به صراط مستقیم است. پیامبر اکرم (ص) اولین مبلغ، مفسر و مبیّن قرآن کریم است. سیرۀ ایشان نشانگر راه صحیح تعامل و برقراری ارتباط مردم با قرآن کریم است. بعد از آن حضرت بنابر حدیث ثقلین تنها کسانی که شایستگی تبیین و تفسیر قرآن را داشتند، اهل بیت (ع) بودند. بنابراین فقط پیامبر اکرم و ائمه (ع) می‌توانند به مسلمانان شیوه صحیح برقراری ارتباط و بهره‌مندی از قرآن کریم را بیاموزند. در مکتب اهل بیت علاون بر تاکید بر آداب ظاهری برقراری ارتباط با قرآن از قبیل وضو داشتن، مسواک زدن قبل از قرائت، نگاه کردن به مصحف شریف، سکوت در هنگام تلاوت، با صدای حزین تلاوت کردن، قرائت به صورت ترتیل، خواندن دعا و استعاذه قبل از تلاوت، تاکید فراوانی بر آداب باطنی برقراری ارتباط نیز شده است؛ آدابی از قبیل تدبر در آیات قرآن کریم، داشتن اخلاص در قرائت، اظهار خشوع و رقت قلب در هنگام قرائت، خود را مخاطب کلام وحی قرار دادن و خود را مخاطب اوامر و نواهی خداوند دانستن. تاکید بر آداب باطنی برقراری ارتباط در مکتب اهل بیت به مراتب دارای جایگاه بالاتری است و وجه ممیزۀ اصلی آن از سایر مکاتب است؛ چرا که در این صورت ارتباط موثر و سازنده انسان با قرآن برقرار می‌شود و نه صرفا تاکید بر آداب ظاهری تلاوت قرآن کریم. هدف اصلی این نوشتار نشان دادن وجه تمایز تعامل مثبت و تاثیرگذار مکتب ائمه(ع) از سایر مکاتب در امور باطنی است.

سبک‌شناسی قرآن کریم یکی از علوم جدید قرآنی متخذ از زبان‌شناسی است. سبک‌شناسی، مطالعه سبک‌های ساختی، آوایی و معنایی یک متن است. این علم انواع سبک‌های بیانی قرآن کریم را مورد مطالعه قرار می‌دهد. در این نوشتار یکی از ابعاد سبک‌شناسی سوره احقاف؛ یعنی سبک ابهام مورد تحلیل قرار گرفت. بر اساس این مطالعه، سبک ابهام، سبک معنایی و بیانی غالب سوره احقاف است. با توجه به اینکه محور اساسی این سوره یکی از روحیات منفی اخلاقی انسانی یعنی استکبار است، خداوند جهت درمان این ویژگی منفی و هشدار به انسان، از شیوه بیانی ابهام استفاده می‌کند. سبک بیانی ابهام ، در سبکِ ساختی از واژگان غریب و ناآشنا استفاده می‌کند؛ در سبکِ دستوری از ساخت‌های دستوری مجمل بهره می‌برد، و در سبکِ معنایی به بیان موضوعاتی می‌پردازد که برای مخاطب ناآشنا و غریب است و در سبکِ آوایی نیز از آواهایی استفاده می‌کند تا مخاطب را به حیرت و سردرگمی بیاندازد. خداوند حکیم با به کار بردن سبک ابهام در برابر مستکبرانی که خود را همه‌دان (عالم) و همه‌کاره (قادر) می‌دانند، آنها را به ضعف و درماندگی‌شان آگاه می‌سازد تا به عجز خود پی برده و راه بندگی در پیش گیرند.

سبک‌شناسی شاخه‌ای از علم زبان‌شناسی است که کاربرد عمدۀ آن در جنبۀ ادبی متون است. تغییر سبک یکی از ویژگی‌های برجسته در قرآن کریم است. از سبک‌شناسی چون ابزاری برای فهم ساختار و سبک قرآن استفاده می‌شود. در این پژوهش براساس تحلیل زبانی در سه سطح آوایی، واژگانی و دستوری سبک‌شناسی سورۀ واقعه بررسی می‌شود. ویژگی‌های زبانی‌ای در متن قرآن کریم وجود دارد که در سطوح مختلف زبانی سبب تغییر سبک در آیات می‌شود. ازجمله عناصری که بیشترین کارکرد را در سبک‌سازی سوره داشته است، به عنصر تکرار اشاره می‌شود. فن تکرار با کارکردهای مختلف در سطوح حروف، کلمات و جملات رخ داده است. همچنین عناصری مانند تضاد، سجع، جملات شرطی، جملات تعجبی، جملات اسمیه و جملات تعجبی احساس مخاطب را براساس هدف خاص هر آیه دگرگون می‌کند. تغییرات سبکی تحت تأثیر عوامل گوناگونی در سورۀ واقعه رخ داده است که از آن جمله به عوامل درون‌متنی و برون‌متنی مانند هم‌متن و بافت اشاره می‌شود. علاوه‌براین، تغییر سبک متناسب با معنا و اهداف آیات است و با به کار بردن ویژگی‌های زبانی و عناصر بلاغی، سبک سخن را براساس حال مخاطب و اهداف خاص آیات، دگرگون کرده است. تغییرات سبکی مانند التفات در شخص و عدد فعل، التفات در مخاطب کلام، تغییر در چینش و بسامد حروف، با تغییر در لحن و سبک آیات، سبب تناسب محتوا و سبک بیانی آیات شده است.

چکیده جایگاه برجسته شیخ صدوق در منابع حدیثی شیعه بر همگان آشکار است و روایاتی که وی از میان اصول و سایر کتب از طریق مشایخش گرد آورده، طی قرون متمادی به عنوان یکی از منابع اصلی و مورد اعتماد شیعه امامیه در موضوعات مختلف به شمار می‌آمده است. از طرفی موضوع غیبت حضرت ولی عصر(عج) از زمان غیبت صغری تاکنون، یکی از موضوعات جنجالی در میان امامیه و سایر فرق شیعه بوده و همواره از سوی دیگران در این زمینه شبهاتی القاء می‌شده است. شیخ صدوق با توجه به اهمیت این موضوع در عصر خود و مشکلاتی که به تبع شبهات وارده در میان امامیه به وجود آمده، طی یک کتاب جداگانه به این موضوع پرداخته است. در این مقاله سعی شده است ابتدا به بررسی ویژگی دوران شیخ صدوق، شخصیت و جایگاه وی در میان دانشمندان و منابع امامیه پرداخته شود و سپس انگیزه مؤلف از تألیف این کتاب و مشخصات کلی آن ذکر شود. در ادامه به جریان «غیبت­نویسی» از سوی عالمان امامیه و اهمیت این کتاب در این جریان اشاره شده و نسخه‌های موجود از کتاب و میزان اعتبار آن‌ها مورد بررسی واقع شده است. در این پژوهه روش خاص مؤلف در نگارش این کتاب نیز بررسی شده و منابع وی و میزان ارجاعاتی که در کتب امامیه به این کتاب صورت گرفته، مورد تحقیق واقع شده است. تبیین این مطلب که در میان علمای امامیه به چه میزان این کتاب دارای اعتبار بوده و از آن بهره‌برداری شده است، بیانگر اهمیت و جایگاه واقعی کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» است.

کمیت‌گرایی و مشغول شدن به ظاهر، یکی از آسیب‌های جدی در پرداختن به تعالیم اسلامی محسوب می‌شود؛ مقوله‌ای که از دیدگاه قرآن و سنت بارها مورد نقد قرار گرفته است. یکی از این تعالیم قرائت قرآن کریم است. قرآن کریم، سنت پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام بر قرائت قرآن تاکید فراوان دارند. این تاکیدها موجب شده است مسلمانان در این مقوله به تالیف و تحقیق گسترده‌ای بپردازند. مساله‌ای که در اینجا وجود دارد میزان اهمیت دادن به اصل قرائت و در کنار آن پرداختن به سایر موضوعات مکمل قرائت است. یکی از دانشمندان علوم قرآنی که به این مساله به صورت جدی پرداخته است سیوطی است. او در نوع سی و پنجم «الاتقان فی علوم القرآن»، بحث مفصلی راجع به قرائت قرآن کریم دارد. بنابراین معیار سیوطی در تدویناین نوع و نقدها‌یی که به آن وارد می‌شود و در مقابل بازسازی این نوع بر اساس معارف اهل‌بیت علیهم السلام مسئله محوری این پژوهش است. سیوطی برای تالیف نوع سی و پنج الاتقان، تنها از آیات قرآن و احادیث پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و صحابه و همچنین سیره قراء استفاده نموده است . وی نه تنها از روایات اهل بیت علیهم السلام بهره نبرده، بلکه از تبیین صحیح آیات قرآن و روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که مسلمانان را به تدبر و تفکر در قرآن فرا می خواند درمانده و با استناد به برخی روایات صحابه، مباحث و موضوعات این فصل را معطوف به قرائت ظاهری قرآن (ظاهرگرایی) به جای تدبر و توجه به آیات قرآن نموده است. همچنین رویکرد سیوطی به قرائت بر اساس بررسی سندی از منابع متقدم و معیارهای موجود در مکتب اهل بیت علیهم السلام در دو بخش آداب ظاهری و آداب باطنی مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. از اشکالات اساسی بر این نوع رویکرد، تکثر روایات مقطوع، مرفوع و ضعیف، نقل مطالب فراوان از صحابه، تابعین و قراء به نحوی که شبهه روایت بودن را دارد، و تاکید بیش از اندازه بر ظواهر قرائت و غفلت از مساله اصلی آن یعنی تدبر است. در حالی که در مکتب اهل‌بیت علیهم السلام تعامل ایشان با قرآن فراتر از قرائت ظاهری آیات بوده است؛ چرا که هنگام تلاوت به محتوای آیات توجه داشتند و بر اساس محتوای آیات به مناجات با پروردگار می‌پرداختند. همچنین هنگام تدبر و برداشت از قرآن، آنچه با خود قرآن سازگار بود را به مردم ارائه می‌کردند و به مخاطبان می‌آموختند که مجاز به هر نوع برداشتی از قرآن کریم نیستند.

مساله کتابت قرآن کریم در زمان پیامبر اکرم (ص) و پس از ایشان از جمله مباحث اصلی و مهم تاریخ قرآن است که همواره مورد توجه مسلمانان و همچنین مستشرقان قرار گرفته. در این میان و به خصوص در رابطه با مساله کتابت قرآن و سایر حوادث مهم صدر اسلام، شخصیت زید بن ثابت به عنوان یکی از مهمترین چهره های معرفی شده به عنوان کاتب وحی در صدر اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است، به نحوی که شناسایی شخصیت این فرد و معرفی کامل هویت وی در رفع برخی ابهامات تاریخ صدر اسلام و خصوصا موضوع کتابت و کاتبان وحی، نقش تعیین کننده ای دارد.برخی از مستشرقان تلاش دارند تا با اثبات آموزش دیدن زید بن ثابت توسط یهودیان مدینه، به نوعی تحولات ایجاد شده در صدر اسلام از جمله فراگیر شدن آموزش خواندن و نوشتن، کتابت وحی و جمع و تدوین مصاحف را اقدامی برخواسته از فرهنگ یهودیت معرفی کرده و در حقیقت فرهنگ والای توسعه علمی ایجاد شده در زمان پیامبر اکرم (ص) را به اسم خود مصادره به مطلوب کنند. از جمله این مستشرقان، «میخائیل لکر» است که به موضوع کتابت در صدر اسلام و شخصیت زید بن ثابت توجه نشان داده و کتب و مقالات متعددی در این زمینه نگاشته است.در این مقاله تلاش شده است پس از معرفی شخصیت زید بن ثابت و اقدامات وی در صدر اسلام، استدلال های مطرح شده از سوی میخائیل لکر نقد و ارزیابی می شود و در نهایت به برخی ابهامات مطرح در خصوص شخصیت زید بن ثابت مورد بحث قرار می گیرد.